Quyển III

[1a]

Thánh Tông Hoàng Đế

Tên húy là Nhật Tôn,
con trưởng của Thái Tông.

Mẹ là Kim Thiên Thái
Hậu họ Mai, khi trước chiêm bao thấy mặt trăng vào bụng rồi có mang, ngày 25
tháng 2 năm Quý Hợi, Thuận Thiên thứ 14 (1023), sinh vua ở cung Long Đức.

Năm Thiên Thành thứ 1
(1028), được sách phong làm Đông Cung Thái Tử. Thái Tông băng, bèn lên ngôi
báu, ở ngôi mười bảy năm (1054 - 1072), thọ năm mươi tuổi (1023 - 1072), băng ở
điện Hội Tiên.

Vua khéo kế thừa, thực
lòng thương dân, trọng việc làm ruộng, thương kẻ bị hình, vỗ về thu phục người
xa, đặt khoa bác sĩ, hậu lễ dưỡng liêm, sửa sang việc văn, phòng bị việc võ,
trong nước yên tĩnh, đáng gọi là bậc vua tốt. Song nhọc sức dân xây tháp Báo
Thiên, phí của dân làm cung Dâm Đàm đó là chỗ kém.

Ất Mùi, Long Thụy Thái
Bình năm thứ 2 (1055), (Tống Chí Hòa năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng,
sửa sang các cung điện trong đại nội.

Tháng 2, lấy ngày sinh
nhật làm thánh tiết Thừa Thiên.

Nước Chiêm Thành sang
cống.

Mùa đông, tháng 10,
[1b] đại hàn, vua bảo các quan tả hữu rằng: "Trẫm ở trong cung, sưởi than
xương thú, mặc áo lông chồn còn rét thế này, nghĩ đến người tù bị giam trong
ngục, khổ sở về gông cùm, chưa rõ ngay gian, ăn không no bụng, mặc không kín
thân, khốn khổ vì gió rét, hoặc có kẻ chết không đáng tội, trẫm rất thương xót.
Vậy lệnh cho Hữu ty phát chăn chiếu, và cấp cơm ăn ngày hai bữa."

Nhà Tống phong cho vua
làm Giao chỉ Quận Vương.

Bính Thân, (Long
Thụy Thái Bình) năm thứ 3 (1056), (Tống Gia Hựu năm thứ 1). Mùa xuân, tháng
giêng nước Chân Lạp sang cống.

Mùa hạ, tháng 4, xuống
chiếu khuyến nông.

Làm chùa Sùng Khánh Báo
Thiên, phát một vạn hai nghìn cân đồng để đúc chuông lớn. Vua thân làm bài minh⁵⁰².

⁵⁰² Minh văn: bài văn khắc trên các đồ kim khí như
chuông, đỉnh hoặc trên bia đá.

Đinh Dậu, (Long
Thụy Thái Bình) năm thứ 4 (1057), (Tống Gia Hựu năm thứ 2). Mùa xuân, tháng
giêng, xây bảo tháp Đại Thắng Tự Thiên cao vài [2a] chục trượng, theo kiểu mười
hai tầng (tức là tháp Báo Thiên).

Sai sứ đem con thú lạ
sang biếu nhà Tống nói là con lân. Tư Mã Quang nói: "Nếu là con lân thực
mà đến không phải thời cũng chẳng lấy gì làm điềm tốt, nếu không phải lân, thì
làm cho người phương xa chê cười. Xin hậu thưởng rồi bảo đem về".

Mùa đông, tháng 12, làm
hai chùa Thiên Phúc và Thiên Thọ. Đúc hai pho tượng Phạn Vương và Đế Thích bằng
vàng để phụng thờ. (Triều nhà Trần làm lễ yết chùa, tức là ở hai chùa này).

Mậu Tuất, (Long
Thụy Thái Bình) năm thứ 5 (1058), (Tống Gia Hựu năm thứ 3). Mùa xuân, sửa chữa
cửa Tường Phù.

Kỷ Hợi, (Chương Thánh
Gia Khánh) năm thứ 1 (1059), (Tống Gia Hựu năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 3,
đánh Khâm Châu nước Tống, khoe binh uy rồi về, vì ghét nhà Tống phản phúc.

Mùa thu, tháng 8, vua
ngự điện Thủy Tinh cho các quan vào chầu, truyền các quan đội mũ phốc đầu⁵⁰³, đi hia, mới cho vào.
Đội mũ phốc đầu, đi hia bắt đầu từ đấy.

⁵⁰³ Phốc đầu: tên mũ, tức là mũ cánh chuồn, có hai dải
cánh giương ra hai bên.

[2b] Định hiệu quân,
gọi là Ngự Long, Vũ Thắng, Long Dực, Thần Điện, Bổng Thánh, Bảo Thắng, Hùng
Lược, Vạn Tiệp đều chia làm tả hữu, thích vào trán ba chữ "Thiên tử
quân".

Canh Tý, (Chương
Thánh Gia Khánh) năm thứ 2 (1060), (Tống Gia Hựu năm thứ 5). Mùa xuân,
châu mục Lạng Châu là Thân Thiệu Thái đi bắt những binh lính bỏ trốn vào đất
Tống, bắt được chỉ huy sứ là Dương Bảo Tài và quân lính, trâu ngựa đem về.

Mùa thu, tháng 7, quân
Tống sang xâm lấn, không được, bèn sai Thị Lang bộ lại là Dư Tĩnh đến Ung Châu
để hội nghị. Vua sai Phí Gia Hựu đi. Tĩnh hậu tặng cho Gia Hựu và đưa thư xin
trả Bảo Tài cho họ, vua không nghe.

Tháng 8, phiên dịch
nhạc khúc và điệu đánh trống của Chiêm Thành, sai nhạc công ca hát.

Làm hành cung cạnh hồ
Dâm Đàm⁵⁰⁴ để xem đánh cá.

⁵⁰⁴ Dâm Đàm: tức Hồ Tây ở Hà Nội, xem BK2, 35b.

Tân Sửu, (Chương
Khánh Gia Thánh) năm thứ 3 (1061), (Tống Gia Hựu năm thứ 6). Mùa xuân,
tháng 2, chọn con gái dân gian mười hai người vào hậu [3a] cung.

Châu La Thuận dâng voi
trắng.

Nhâm Dần, (Chương
Thánh Gia Khánh) năm thứ 4 (1062), (Tống Gia Hựu năm thứ 7).

Mùa xuân, quận Gia Lâm
dâng con rùa ba chân, mắt có sáu con ngươi.

Quý Mão, (Chương
Thánh Gia Khánh) năm thứ 5 (1063), (Tống Gia Hựu năm thứ 8).

Bấy giờ vua xuân thu đã
nhiều, tuổi bốn mươi mà chưa có con trai nối dõi, sai Chi hậu nội nhân Nguyễn
Bông làm lễ cầu tự ở chùa Thánh Chúa, sau đó Lan phu nhân có mang, sinh hoàng
tử Càn Đức tức Nhân Tông.

(Tục truyền rằng vua
cúng khấn cầu tự chưa thấy hiệu nghiệm, nhân đi chơi khắp các chùa quán, xa giá
đi đến đâu, con trai con gái đổ xô đến xem không ngớt, duy có một người con gái
hái dâu cứ nép trong bụi cỏ lan. Vua trông thấy, gọi đưa vào cung, được vua
yêu, phong làm Lan phu nhân.

Vua muốn có con trai,
sai Bông đem hương cầu đảo ở chùa Thánh Chúa. Nhà sư dạy cho Bông thuật đầu
thai thác hoá. Bông nghe theo. Việc phát giác, đem chém Bông ở trước cửa chùa.
Người sau gọi chỗ ấy⁵⁰⁵ là Đồng Bông. Chùa ở xã Dịch Vọng, huyện Từ
Liêm⁵⁰⁶, Đồng Bông ở phía Tây trước cửa chùa, nay hãy còn.)

⁵⁰⁵
Nguyên văn: "Hậu nhân mục kỳ xứ viết". Chữ "mục" trong câu
này không hợp nghĩa (người sau nhìn xứ ấy (?), gọi là…), có lẽ là chữ "vị"
(… vị kỳ xứ viết…).

⁵⁰⁶ Huyện Từ Liêm: nay thuộc Hà Nội.

Giáp Thìn, (Chương
Thánh Gia Khánh) năm thứ 6 (1064), (Tống Anh Tông Thự, Trị Bình năm thứ
1). Mùa xuân, tháng giêng sai sứ sang Tống.

Mùa hạ, tháng 4, [3b]
vua ngự ở điện Thiên Khánh xử kiện. Khi ấy công chúa Động Thiên đứng hầu bên
cạnh, vua chỉ vào công chúa, bảo ngục lại rằng: "Ta yêu con ta cũng như
lòng ta làm cha mẹ dân. Dân không hiểu biết mà mắc vào hình pháp, trẫm rất thương
xót, từ nay về sau, không cứ gì tội nặng hay nhẹ đều nhất luật khoan
giảm".

Bính Ngọ, (Long
Chương Thiên Tự) năm thứ 1 (1066), (Tống Trị Bình năm thứ 3). Mùa xuân, tháng
giêng, ngày 25, giờ Hợi, hoàng tử Càn Đức sinh. Ngày hôm sau, lập làm hoàng
thái tử, đổi niên hiệu, đại xá phong mẹ thái tử là Lan phu nhân làm Thần phi.

Sử thần Ngô Sĩ Liên
nói: Thái tử là căn bản của nước, không lập sớm không được. Kinh Xuân
thu chép: "Con là Đồng sinh" ý cũng bởi đó. Vua tuổi đã cao, may
mà sinh hoàng tử, [4a] mừng vui bội phần, vội lập làm hoàng thái tử, đại xá
thiên hạ, để yên lòng mong mỏi của muôn dân là phải lắm.

Mùa thu, tháng 9, sai
lang tướng là Quách Mãn xây tháp ở núi Tiên Du⁵⁰⁷.

⁵⁰⁷ Núi Tiên Du: xem chú thích BK2, 22B.

Lái buôn người nước
Trảo Oa⁵⁰⁸ dâng ngọc châu dạ quang, trả tiền giá một vạn
quan.

Đinh Mùi, (Long
Chương Thiên Tự) năm thứ 2 (1067), (Tống Trị Bình năm thứ 4). Mùa xuân, tháng
2, các nước Ngưu Hống⁵⁰⁹, Ai Lao dâng vàng bạc, trầm hương, sừng tê, ngà voi
và các thứ sản vật địa phương.

⁵⁰⁸
Trảo Oa: phiên âm tên đảo Java (Indonesia).

⁵⁰⁹
Ngưu Hống: tộc người Thái ở vùng Sơn La, có thể là người Thái Đen. Ngưu Hống có
thể là phiên âm tên Ngù Háu trong tiếng Thái, có nghĩa là "Rắn hổ
mang". Theo Quắm tố mướu (truyện kể bản Mường) của người Thái Đen thì chúa
Lò Rẹt ở Mường Muổi (khoảng thế kỷ XIV) lấy hiệu là Ngù Háu. Nhưng Ngù Háu có
thể là hình tượng của tộc Thái Đen từ trước.

Nhà Tống gia phong vua
làm Khai phủ nghi đồng tam ti, rồi lại gia phong làm Nam Bình Vương. Cho Viên
ngoại lang là Ngụy Trọng Hòa và Đặng Thế Tư làm Đô hộ phủ sĩ sư⁵¹⁰, đổi mười người thư
gia⁵¹¹ làm án ngục lại⁵¹². Cho Trọng Hòa và Thế
Tư mỗi người bổng hàng năm là 50 quan tiền, 100 bó lúa và các thứ cá muối…,
[4b] ngục lại mỗi người 20 quan tiền, 100 bó lúa để nuôi đức liêm khiết của họ.

⁵¹⁰ Sĩ sư: tên chức quan coi việc hình pháp ở Đô hộ phủ
(Đô hộ phủ vốn là tên gọi cơ quan cai trị cấp châu đời Đường, các triều đình
Đinh, Lê, Lý vẫn giữ tên Đô Hộ Phủ, nhưng chỉ chuyên việc hình pháp).

⁵¹¹
Thư gia: Theo Lê Quý Đôn, thư gia tức là ty lại (Kiến Văn Tiểu Lục, bản dịch,
Nxb Sử học, 1962, tr. 129 - 130), có thể cũng như tên gọi "thư lại" đời
sau. Phan Huy Chú ghi tên các thư gia như: Nội hỏa thư gia, Ngự khố thư gia,
Chi hậu thư gia, Nội thư gia, Lệnh thư gia… (Lịch triều hiến chương loại chí, bản
dịch, T.2, Nxb Sử học, 1962, tr. 6.)

⁵¹² Án ngục lại: người giúp việc xét hỏi về công việc
hình án.

Mậu Thân⁵¹³, (Long Chương
Thiên Tự) năm thứ 3 (1068), (từ tháng 2 về sau là niên hiệu Thiên Huống
Bảo Tượng thứ 1; Tống Thần Tông Hy Ninh năm thứ 1). (Xét bài ký tháp Thăng
Bình, Thanh Hóa lấy năm này làm Thần vũ năm thứ 1 là sai).

⁵¹³ Nguyên bản in lầm là "Giáp Thân", theo
thứ tự niên hiệu và can chi thì ở đây phải là năm "Mậu Thân" (1068).
Việt sử lược quyển 2, 13a cũng chép "Mậu thân".

Mùa xuân, tháng 2,
hoàng tử là Minh Nhân vương (không rõ tên) sinh, đó là người em cùng mẹ của
Nhân Tông.

Châu Chân Đăng⁵¹⁴ dâng hai con voi
trắng, nhân đó đổi niên hiệu là Thiên Huống Bảo Tượng⁵¹⁵ năm thứ 1.

⁵¹⁴
Châu Chân Đăng: xem chú thích trang BK2, 21a.

⁵¹⁵ Thiên Huống Bảo Tượng nghĩa là "Trời cho con
voi trắng".

Đổi hương Thổ Lỗi làm
Hương Siêu Loại⁵¹⁶, vì là nơi sinh của Nguyên Phi.

⁵¹⁶ Hương
Siêu Loại: nay thuộc địa phận huyện Thuận Thành, tỉnh Hà Bắc.

Chiêm thành dâng voi
trắng, sau lại quấy nhiễu biên giới.

Kỷ Dậu⁵¹⁷, (Thiên Huống Bảo
Tượng) năm thứ 2 (1069), (Từ tháng 7 về sau là niên hiệu Thần Vũ năm thứ
1; Tống Hy Ninh năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 2, vua thân đi đánh Chiêm Thành,
bắt được vua nước ấy là Chế Củ⁵¹⁸ và dân chúng năm vạn người. Trận này vua đánh chiêm
thành mãi không được, đem quân về đến châu Cư Liên, nghe tin Nguyên phi giúp
việc nội trị, lòng dân [5a] cảm hóa hòa hợp. Trong cõi vững vàng, tôn sùng Phật
giáo, dân gọi là bà Quan Âm, vua nói: "Nguyên phi là đàn bà còn làm được
như thế, ta là nam nhi lại chẳng được việc gì hay sao?".

⁵¹⁷
Nguyên bản in nhầm là "Ất Dậu". Theo thứ tự niên hiệu và can chi ở
đây phải là năm "Kỷ Dậu" (1069). Việt Sử Lược Q.2, 13b cũng chép
"Kỷ Dậu".

⁵¹⁸ Chế Củ: tức vua Chiêm Thành Rudravarman IV.

Bèn quay lại đánh nữa,
thắng được.

Mùa hạ, tháng 6 đem
quân về. Mùa thu, tháng 7, vua từ Chiêm thành về đến nơi, dâng tù ở Thái Miếu,
đổi niên hiệu là Thần Vũ năm thứ 1. Chế Củ xin dâng ba châu Địa Lý⁵¹⁹, Ma Linh⁵²⁰, Bố Chính⁵²¹ để chuộc tội. Vua
bằng lòng, tha cho Chế Củ về nước (Địa Lý nay là tỉnh Quảng nam)⁵²².

⁵¹⁹ Châu Địa Lý: năm Thái Ninh thứ 4 (1075) đời vua Lý
Nhân Tông đổi gọi là châu Lâm Bình, nay là đất huyện Lệ Ninh, tỉnh Quảng Bình.

⁵²⁰ Châu
Ma Linh: năm 1075 đời Lý Nhân Tông đổi gọi là châu Minh Linh, nay là đất huyện
Bến Hải, tỉnh Quảng Trị.

⁵²¹
Châu Bố Chính: nay là đất các huyện Quảng Trạch, Bố Trạch, Tuyên Hóa, tỉnh Quảng
Bình.

⁵²² Lời chú thích trong nguyên bản nói: "Địa Lý nay
là Quảng Nam" là không đúng. Xem chú thích về châu Địa Lý ở trên.

Mùa đông, tháng 10, ngày
Đinh Sửu, có đám mây sắc đỏ sát mặt trời.

Canh Tuất, Thần Vũ
năm thứ 2 (1070), (Tống Hy Ninh, năm thứ 3). Mùa xuân, làm điện Tử Thần.

Mùa hạ, tháng 4 đại
hạn, phát thóc, và tiền lụa trong kho để chẩn cấp cho dân nghèo.

Mùa thu, tháng 8, làm
Văn Miếu, đắp tượng Khổng Tử, Chu Công và Tứ phối⁵²³, vẽ tượng Thất thập
nhị hiền⁵²⁴, bốn mùa cúng tế. Hoàng thái tử đến học ở đây.

⁵²³
Tứ phối: chỉ Nhan Uyên, Tăng Sâm, Tử Tư, Mạnh Tử là bốn học trò của Khổng Tử được
thờ với thầy ở Văn Miếu.

⁵²⁴ Thất thập nhị hiền: bảy mươi hai học trò giỏi của
Khổng Tử.

[5b] Tân Hợi, (Thần Vũ)
năm thứ 3 (1071), (Tống Hy Ninh, năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, vua
viết bia chữ "Phật" dài 1 trượng 6 thước đặt ở chùa Tiên Du⁵²⁵. Từ mùa xuân đến mùa
hạ không mưa.

⁵²⁵ Chùa Tiên Du: ở núi Tiên Du, xem chú thích (4)
trang 256.

Chiêm Thành sang cống.

Định tiền chuộc tội
theo thứ bậc khác nhau.

Mùa đông, tháng 12, vua
không khỏe. Xuống chiếu cho Hữu ty ai vào lầm hành lang tả hữu quan chức đô⁵²⁶ thì đánh 80
trượng.

⁵²⁶ Tức dãy hành lang đã quy định chỉ có các quan chức
đô (chỉ huy các đô quân cấm vệ) mới được phép lui tới.

Nhâm Tý, (Thần Vũ)
năm thứ 4 (1072), (Từ tháng giêng về sau là Nhân Tông, Thái Ninh năm thứ
1; Tống Hy Ninh năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, ngày Canh Dần, vua băng ở
điện Hội Tiên. Bầy tôi dâng hiệu là Ứng Thiên Sùng Nhân Chí Đạo Uy Khánh Long
Tường Minh Văn Duệ Vũ Hiếu Đức Thánh Thần Hoàng Đế, miếu hiệu là Thánh Tông.

Sử thần Ngô Sĩ Liên
nói: Xót thương vì hình ngục, nhân từ với nhân dân, là việc đầu tiên của
vương chính. Thánh Tông lo tù nhân trong ngục hoặc có kẻ vô tội mà chết vì đói
rét, [6a] cấp cho chiếu chăn ăn uống để nuôi sống, lo quan lại giữ việc hình
ngục hoặc có kẻ vì nhà nghèo mà nhận tiền đút lót, cấp thêm cho tiền bổng và
thức ăn để nhà được giàu đủ. Lo dân thiếu ăn thì xuống chiếu khuyến nông, gặp
năm đại hạn thì ban lệnh chẩn cấp người nghèo, trước sau một lòng, đều là thành
thực. Huống chi lại tôn sùng đạo học, định rõ chế độ, văn sự thi hành mau chóng
bên trong; phía nam bình Chiêm; phía bắc đánh Tống, uy vũ biểu dương hiển hách
bên ngoài. Tuy có việc lầm lỗi nhỏ khác cũng vẫn là bậc vua hiền. Hoặc có người
bảo là vua nhân nhu có thừa mà cương đoán không đủ, ngu ý chưa cho là phải.

Hoàng thái tử Càn Đức
lên ngôi trước linh cữu, đổi niên hiệu là Thái Ninh năm thứ 1. Bấy giờ vua mới
bảy tuổi, tôn mẹ đẻ là Lan nguyên phi làm Hoàng thái phi, tôn mẹ đích là Thượng
Dương thái hậu [6b] họ Dương làm Hoàng thái hậu, buông rem cùng nghe chính sự,
Thái sư Lý Đạo Thành giúp đỡ công việc.

Mùa hạ, tháng 4, ngày
mồng 8, vua xem lễ tắm Phật.

Vua bắt đầu ngự điện
Thiên An coi chầu. Tha các tù ở phủ Đô hộ.

NHÂN TÔNG HOÀNG ĐẾ

Húy Càn Đức, con trưởng
của Thánh Tông, mẹ đẻ là thái hậu Linh Nhân, sinh vua ngày 25 tháng giêng năm
Bính Ngọ, Long Chương Thiên Tự thứ 1 (1066), ngày hôm sau lập hoàng thái tử.

Thánh Tông băng, vua
lên ngôi hoàng đế, ở ngôi năm mươi sáu năm (1072 - 1127), thọ sáu mươi ba tuổi
(1066 - 1127), băng ở điện Vĩnh Quang.

Vua trán dô mặt rồng,
tay dài quá gối, sáng suốt thần võ, trí tuệ hiếu nhân, nước lớn sợ, nước nhỏ
mến, thần giúp người theo, thông âm luật, chế ca nhạc, dân được giàu đông, mình
được thái bình, là vua giỏi của triều Lý. Tiếc rằng mộ đạo Phật, thích điềm
lành, đó là điều lụy cho đức tốt.

Quý Sửu, Thái Ninh
năm thứ 2 (1073), (Tống Hy Ninh năm thứ 6). Bấy giờ mưa dầm, rước phật
Pháp Vân⁵²⁷ về kinh để cầu tạnh. Cúng thần núi Tản Viên.

⁵²⁷ Phật Pháp Vân: là Phật ở chùa Pháp Vân, tức chùa
Dâu, ở huyện Thuận Thành, tỉnh Hà Bắc ngày nay.

Giam Hoàng thái hậu họ
Dương, tôn Hoàng thái phi làm Linh [7a] Nhân hoàng thái hậu. Linh nhân có tính
ghen, cho mình là mẹ đẻ mà không được dự chính sự, mới kêu với vua rằng:
"Mẹ già khó nhọc mới có ngày nay, mà bây giờ phú quý người khác được hưởng
thế thì sẽ để mẹ già vào đâu?". Vua bèn sai đem giam Dương thái hậu và bày
mươi sáu người thị nữ vào cung Thượng Dương, rồi bức phải chết chôn theo lăng
Thánh Tông.

Sử thần Ngô Sĩ Liên
nói: Nhân Tông là người nhân hiếu, Linh Nhân là người sùng Phật, sao lại
đến nỗi giết đích thái hậu, hãm hại người vô tội, tàn nhẫn đến thế ư? Vì ghen
là thường tình của đàn bà, huống chi lại mẹ đẻ mà không được dự chính sự. Linh
Nhân dẫu là người hiền cũng không thể nhẫn nại được, cho nên phải kêu với vua.
Bấy giờ vua còn trẻ thơ, chỉ biết chiều lòng mẹ là thích, mà không biết là lỗi
to. Thái sư Lý Đạo Thành phải ra trấn bên ngoài, biết đâu chẳng vì can gián
[7b] việc ấy?

Nhà Tống phong vua làm
Giao Chỉ Quận Vương.

Thái sư Lý Đạo Thành
lấy chức Tả gián nghị đại phu ra coi châu Nghệ An. Đạo Thành lập viện Địa Tạng
ở trong miếu Vương Thánh châu ấy, ở giữa viện đặt tượng Phật và vị hiệu của
Thánh Tông, sớm hôm thờ phụng.

Sử thần Ngô Sĩ Liên
nói: Đạo Thành là đại thần cùng họ, đương khi để tang Thánh Tông vì có
việc ra trấn ở ngoài, lòng cảm nhớ tiên đế là chân tình, nhân mượn cớ thờ Phật
để thờ vua, đó chỉ là việc nhất thời mà thôi. Về sau những người trấn thủ châu
Nghệ An vẫn lấy nơi ấy làm chỗ phụng thờ Thánh Tông, suốt cả triều Lý không ai
chê việc ấy là trái. Phàm vua không được tế ở nhà bề tôi, cha không được tế ở
nhà con thứ, huống chi lại thờ chung với người Di. [8a] Đó là lỗi của nhà Lý
sùng Phật.

Giáp Dần, (Thái
Ninh) năm thứ 3 (1074), (Tống Hy Ninh năm thứ 7). Mùa xuân có chim sẻ
trắng đậu ở cấm đình. Chiêm Thành lại quấy rối biên giới.

Cho Lý Đạo Thành làm
Thái phó bình chương quân quốc trọng sự.

Xuống chiếu cho các
công thần tám mươi tuổi đều được chống gậy ngồi ghế khi vào chầu.

Ất Mão, (Thái Ninh) năm
thứ 4 (1075), (Tống Hy Ninh năm thứ 8). Mùa xuân, tháng 2, xuống chiếu
tuyển Minh kinh bác học và thi Nho học tam trường. Lê Văn Thịnh trúng tuyển,
cho vào hầu vua học.

Vương An Thạch nhà Tống
cầm quyền, tâu (với vua Tống) rằng nước ta bị Chiêm Thành đánh phá. Quân còn
sót lại không đầy vạn người, có thể dùng kế chiếm lấy được. Vua Tống sai Thẩm
Khởi, và Lưu di làm tri Quế Châu⁵²⁸ ngầm dấy binh người Man động⁵²⁹, đóng thuyền bè, tập
thủy chiến, cấm các châu huyện không được mua bán với nước ta.

⁵²⁸
Quế Châu: nay là đất huyện Quế Lâm, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.

⁵²⁹ Người man động: ở đây chỉ chung người các dân tộc
thiểu số ở miền núi biên giới Việt - Tống.

Vua biết tin, sai Lý
Thường Kiệt, [8b] Tông Đản đem hơn 10 vạn binh đi đánh. Quân thủy, quân bộ đều
tiến⁵³⁰. Thường Kiệt đánh các châu Khâm, Liêm; Đản vây châu
Ưng, Đô giám Quảng Tây nhà Tống là Trương Thủ Tiết đem quân đến cứu. Thường Kiệt
đón đánh ở cửa ải Côn Lôn (nay là phủ Nam Ninh, tỉnh Quảng Tây của nhà Minh)
phá tan được, chém Thủ Tiết tại trận. Tri Ưng châu là Tô Giám cố thủ không
hàng.

⁵³⁰ Cương mục dẫn Cương mục tục biên của Trung Quốc,
ghi cuộc hành quân của Lý Thường Kiệt bắt đầu vào mùa đông năm Ất Mão (1075),
đánh châu Khâm và châu Liêm vào tháng 11 năm ấy, đánh châu Ung vào tháng giêng
năm Bính Thình (1076) để đính chính việc Toàn Thư ở đây ghi dưới đoạn chép việc
tháng 2, trước đoạn chép việc mùa thu tháng 8 (CMCB3, 36a).

Quân ta đánh đến hơn 40
ngày, chồng bao đất trèo lên thành. Thành bèn bị hạ. Giám cho gia thuộc ba mươi
sáu người chết trước, chôn xác vào hố, rồi châm lửa tự đốt chết. người trong
thành cảm ân nghĩa của Giám, không một người nào chịu hàng, giết hết hơn năm
vạn tám nghìn người, cộng với số người chết ở các châu Khâm, Liêm thì đến hơn
10 vạn.

Bọn Thường Kiệt bắt
sống người ba châu ấy đem về. Vua Tống truy tặng Giám là Phụng quốc quân tiết
độ sứ, thụy là Trung Dũng, cho một khu nhà lớn ở kinh thành, mười khoảnh ruộng
tốt cho thân tộc [9a] bảy người làm quan, cho con là Nguyên chức Cáp môn chi
hậu.

Sử thần Ngô Sĩ Liên
nói: Nhà Tống cho Tô Giám thụy là Trung Dũng cũng đủ nêu rõ sự trung dũng
của Lý Thường Kiệt, há có thể xem như hạng Túc Sa⁵³¹ đâu?

⁵³¹ Túc Sa: chỉ Túc Sa Vệ, tướng nước Tề thời Xuân Thu,
theo lệnh của Tề Tương Công đem quân đi đánh đất Lai, thế thắng, nhưng Vệ nhận
hối lộ rồi đem quân trở về.

Mùa thu, tháng 8, ngày
mồng 1 Canh Dần, nhật thực.

Sai Lý Thường Kiệt tổng
lĩnh các quân đi đánh Chiêm Thành, không thắng được. Thường Kiệt bèn họa địa đồ
hình thế núi sông của ba châu Bố Chính, Địa Lý, Ma Linh rồi về. Đổi châu Địa Lý
làm châu Lâm Bình, châu Ma Linh là châu Minh Linh, chiêu mộ dân chúng đến đấy
ở. Cho Thường Kiệt làm Thái úy.

Bính Thìn, (Thái
Ninh) năm thứ 5 (1076), (từ tháng 4 về sau là niên hiệu Anh Vũ Chiêu Thắng
năm thứ 1; Tống Hy Ninh năm thứ 9). Mùa xuân, tháng 3, nhà Tống sai tuyên phủ
sứ Quảng Nam⁵³² là Quách Quỳ làm Chiêu Thảo sứ, Triệu Tiết làm
phó, đem quân chín tướng, hợp với Chiêm Thành và [9b] Chân Lạp sang xâm lấn
nước ta. Vua sai Lý Thường Kiệt đem quân đón đánh, đến sông Như Nguyệt⁵³³ đánh tan được. Quân
Tống chết hơn một nghìn người. Quách Quỳ lui quân, lại lấy châu Quảng Nguyên
của ta.

⁵³²
Quảng Nam: tên lộ của nhà Tống, sau chia làm Quảng Nam Đông lộ, tức tỉnh Quảng
Đông và Quảng Nam Tây lộ, tức tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.

⁵³³ Sông Như Nguyệt: tức sông Cầu.

(Người đời truyền rằng
Thường Kiệt làm hàng rào theo dọc sông để cố thủ. Một đêm quân sĩ chợt nghe ở
trong đền Trương tướng quân có tiếng đọc to rằng:

Nam quốc sơn hà Nam đế
cư

Tiệt nhiên phân định
tại thiên thư

Như hà nghịch lỗ lai
xâm phạm?

Nhữ đẳng hành khan thủ
bại hư!

Sông núi nước Nam, Nam
đế ở,

Rõ ràng phân định tại
sách trời

Cớ sao nghịch tặc sang
xâm phạm?

Cứ thử làm xem, chuốc
bại nhơ!⁵³⁴)

⁵³⁴ Bài thơ này có nhiều dị bản chép trong Việt Điện U
Linh, Trương tôn thần sự tích, Thiên Nam vân lục liệt truyện, Hoàng Việt thi
tuyển… ở đây chúng tôi dịch nghĩa theo văn bản của Toàn Thư.

Sau đó quả nhiên như
thế. (Hai anh em Trương tướng quân, anh tên là Khiếu⁵³⁵, em tên là Hát, đều là
tướng giỏi của Triệt Việt Vương. (Triệu) Việt Vương bị (Hậu) Lý Nam Đế đánh bại
mà mất nước. Nam Đế gọi cho làm quan, hai người đều nói: "Tôi trung không
thờ kẻ làm vua đã giết hại chủ mình". Rồi ẩn mình trốn ở núi Phù Long, Nam
Đế gọi mấy lần không chịu ra, mới hạ lệnh ai chém được thủ cấp hai người thì
thưởng nghìn vàng. Hai người đều uống thuốc độc chết.

⁵³⁵ Về tên nhân vật truyền thuyết, người anh của Trương
Hải, Việt điện u linh, Hoàng Việt thi tuyển… chép là Trương Hống, nhưng ở đây
nguyên bản Toàn Thư in rõ là Khiếu (Hống và Khiếu đều có nghĩa là kêu to, nhưng
Hống riêng dùng với loài vật lớn). Ngoài Toàn Thư còn có Toàn Việt thi lục cũng
chép là Trương Khiếu. Chúng tôi dịch theo văn bản Toàn Thư và nêu vấn đề để xác
minh sau.

Nam Tấn Vương nhà Ngô
đi đánh giặc Lý Huy ở châu Tây Long đóng quân ở cửa Phù La⁵³⁶, chiêm bao thấy có hai
người xin theo giúp quân, nói rằng trời thương họ là trung thần không thờ hai
vua, bổ làm "Than hà Long quân phó tuần Vũ Lạng nhị giang" và Chi mạn
nguyên tuần giang đô phó sứ. Đến khi dẹp xong giặc, Nam Tấn Vương nhà Ngô phong
cho anh làm "Đại đương giang đô hộ quốc thần vương", lập đền thờ ở
cửa sông Như Nguyệt, em là "Tiểu đương giang đô hộ quốc thần vương",
lập đền thở ở cửa sông Nam quận tức là đền thờ này).

⁵³⁶ Châu Tây Long và cửa Phù Lan: chưa rõ ở đâu, Lê Đại
Hành phong cho con là Cân làm Ngự Bắc Vương, đóng ở Phù Lan, Cương Mục ghi Phù
Lan là tên trại ở xã Phú Vệ, huyện Đường Hào, Hải Dương (CMCB1, 27a). Đường Hào
nay là huyện Mỹ Văn, tỉnh Hải Dương.

Mùa hạ, tháng 4, đại
xa, đổi niên hiệu làm Anh Vũ Chiêu Thắng năm thứ 1.

Xuống chiếu cầu lời nói
thẳng.

[10a] Cất nhắc những
người hiền lương có tài văn võ cho quản quân dân.

Chọn quan viên văn
chức, người nào biết chữ cho vào Quốc tử giám.

Đinh Tỵ, (Anh Vũ
Chiêu Thắng) năm thứ 2 (1077), (Tống Hy Ninh năm thứ 10). Mùa xuân, mở hội Nhân
Vương⁵³⁷ ở điện Thiên An.

⁵³⁷ Nhân Vương Hội: tức hội tụng kinh Phật thuyết Nhân
Vương Bát Nhã Bà La Mật Kinh, trong đó có đoạn nói rằng vua các nước cầu nguyện
kinh này thì muôn dân được tai qua nạn khỏi.

Tháng 2, thi lại viện
bằng phép viết chữ, phép tính và hình luật.

Tháng 3, lại đem đại
binh sang đánh hai châu Khâm và Liêm nước Tống, nói lấy tiếng rằng nhà Tống thi
hành phép thanh miêu⁵³⁸, tàn hại dân Trung quốc, cho nên đem quân sang hỏi
tội để cứu giúp nhau⁵³⁹.

⁵³⁸
Chỉ biện pháp kinh tế của nhà Tống do Vương An Thạch đề xướng: mỗi năm hai vụ
xuân hè, nhà nước cho dân vay tiền lúc lúa còn non, khi gặt trả lãi hai phân.

⁵³⁹ Như Toàn Thư ghi đây thì quân nhà Lý trước sau hai
lần sang đánh châu Khâm, châu Liêm (lần trước vào năm Ất Mão, 1075, và lần này
vào tháng 3 năm Đinh Tỵ, 1077). Cương Mục theo các tài liệu của Trung Quốc như
Cương Mục tục biên, Giao Chỉ di biên đã sửa lại, ghi cuộc hành quân năm Ất Mão
diễn ra vào tháng 11 và kết thúc sau khi hạ thành Ung Châu tháng giêng năm Bính
Thìn (1076), trước sau chỉ một lần chứ không phải hai lần như Toàn Thư đã chép
lầm (CMCB3, 36a).

Mùa đông, tháng 12,
Triệu Tiết nhà Tống sang xâm lấn, không được lại đem quân về⁵⁴⁰.

⁵⁴⁰ Theo Cương Mục, Triệu Tiết chỉ là phó tướng của
Quách Quỳ đem quân sang xâm lược nước ta năm Bính Thìn, 1076 (Toàn Thư đã ghi ở
BK3, 9a) chứ không phải lại sang lần nữa vào năm này (Đinh Tỵ, 1077) như Toàn
Thư đã chép nhầm ở đây.

Mậu Ngọ, (Anh Vũ
Chiêu Thắng) năm thứ 3 (1078), (Tống Nguyên Phong năm thứ 1). Mùa xuân, tháng
giêng, sửa lại thành Đại La, sai Đào Tống Nguyên đem biếu nhà Tống năm con voi
thuần, xin trả lại các châu Quảng Nguyên, Tô Mậu, và những người các châu ấy bị
bắt đi.

[10b] Kỷ Mùi, (Anh
Vũ Chiêu Thắng) năm thứ 4 (1079), (Tống Nguyên Phong năm thứ 2). Châu Lạng
dâng voi trắng.

Mưa đá.

Được mùa to.

Nhà Tống đem Thuận Châu
trả cho ta (tức là châu Quảng Nguyên, nhà Tống đổi làm Thuận Châu).

Canh Thân, (Anh Vũ
Chiêu Thắng) năm thứ 5 (1080), (Tống Nguyên Phong năm thứ 31). Mùa xuân, tháng
2, đúc chuông lớn cho chùa Diên Hựu. Chuông đúc xong, đánh không kêu, nhưng cho
rằng nó đã thành khí, không nên tiêu hủy, bèn đem bỏ ở Quy Điền (ruộng rùa) của
chùa. Ruộng ấy, thấp ướt, có nhiều rùa, người bấy giờ gọi là chuông Quy Điền.

Mùa thu, tháng 8, móc
ngọt xuống. Vua đem đua thuyền.

Tân Dậu, (Anh Vũ
Chiêu Thắng) năm thứ 6 (1081), (Tống Nguyên Phong năm thứ 4). Mà xuân, mặt trời
có hai quầng sáng. Trả lại cho nhà Tống dân và lính bị bắt ở ba châu Ung, Khâm,
Liêm, vì nhà Tống đã trả lại ta các châu Quảng Nguyên.

Mùa đông, tháng 10,
Thái [11a] sư Lý Đạo Thành chết.

Nhâm Tuất, (Anh Vũ
Chiêu Thắng) năm thứ 4 (1082), (Tống Nguyên Phong năm thứ 5). Mùa xuân, gả công
chúa Khâm Thánh cho châu mục châu Vị Long là Hà Di Khánh.

Quý Hợi, (Anh Vũ Chiêu Thắng) năm thứ 8 (1083), (Tống Nguyên
Phong năm thứ 6). Mùa xuân, vua thân duyệt các hoàng nam⁵⁴¹, định
làm ba bậc.

⁵⁴¹
Tức là dân đinh từ mười tám tuổi trở lên, xem chú thích (1), tr. 264.