PHẦN
MỘT. GIỚI THIỆU VỀ TÂM LÝ HỌC XÃ HỘI

SỰ TƯƠNG TÁC

Kurt Lewin (một người có ảnh hưởng quan
trọng đến tâm lý học xã hội) đã từng nói: "Không có gì hữu ích bằng một
học thuyết hay." Và chỉ cần bạn không bao giờ để mất cái nhìn về thực tế,
thì câu nói này khá đúng.

Vấn đề của tâm lý học xã hội (và của tâm lý
học nói chung) là không có ai đồng ý dựa trên học thuyết cả! Bởi vậy để giúp
bạn tổ chức sắp xếp những quan niệm của mình, tôi đã hòa hợp các quan niệm vào
trong một học thuyết "trong-khi-chờ-đợi".

Về cơ bản, học thuyết này coi trải nghiệm
của con người như một vấn đề của sự tương tác giữa thế giới và cái tôi. Nói một
cách đơn giản nhất, thế giới mang lại cho chúng ta những sự kiện; chúng ta biến
những sự kiện này trở nên có ý nghĩa bằng cách giải thích và hành động dựa trên
chúng.

Có một số chi tiết hiển nhiên ở đây: các
cảm giác (do thế giới cung cấp, tác nhân kích thích), và các hành động (cung
cấp cho thế giới, phản ứng lại). Đã có thời gian, các nhà tâm lý học cho rằng
như thế là đủ. Nhưng bây giờ chúng ta đã hiểu biết hơn, chúng ta thêm vào hai
chi tiết nữa, mà tôi gọi những chi tiết này là sự đoán trước và sự thích nghi.

Hơi khó để có thể giải thích được sự đoán
trước. Chúng ta có một kiến thức nhất định về thế giới, một "mô hình"
của nó. Mô hình này bao gồm tất cả mọi thứ từ những chi tiết nhỏ, chẳng hạn như
bạn đi chiếc giày nào trước, đến những thứ phức tạp, chẳng hạn như bạn cảm thấy
như thế nào về bản thân và về cuộc sống của mình. Chúng ta sử dụng mô hình này
để tiên đoán - trông chờ, dự đoán - điều gì sẽ xảy ra trong thời gian tới hay
trong 10 năm sau.

Nếu tôi nhắm mắt lại, tôi nghĩ rằng khi tôi
mở mắt ra bạn sẽ vẫn còn ở đó, căn phòng vẫn ở nguyên đó... Nếu tất cả biến
mất, tôi sẽ vô cùng ngạc nhiên.

Nếu tôi cứ tiếp tục nhắm mắt và tập trung
vào việc dự tính, không tập trung vào bạn, và vào thế giới "ngoài
kia", tôi có thể tưởng tượng ra bạn. Chúng ta có thể hiểu được các hình
ảnh và suy nghĩ như những sự dự đoán tạm thời tách riêng khỏi dòng sự kiện!

Chúng ta cũng có thể dự đoán trên cơ sở lâu
dài hơn: Chúng ta dự đoán về việc trường đại học có thể làm và không làm gì đối
với chúng ta, về tình yêu bất tử, về mặt trời mọc...

Cũng khó có thể giải thích được sự dự đoán.
Đôi khi, chúng ta dự đoán không chính xác. Ví dụ, bạn nghĩ rằng bạn nhìn thấy
một người bạn đang tiến lại gần mình, bạn chuẩn bị chào bạn của mình nhưng khi
bạn giơ tay ra và bắt đầu mở miệng thì bạn lại nhận thấy rằng đó không phải là
bạn của bạn mà là một người hoàn toàn xa lạ. (Nếu có thể, bạn chuyển cái giơ
tay đó của mình thành hành động gãi lưng, và việc mở miệng của mình thành hành
động ngáp. Nếu đã quá muộn và bạn đã nói "chào bạn!", thì chỉ cần giả
vờ như bạn biết họ. Điều này sẽ làm họ ngạc nhiên.)

Bất kỳ khi nào bạn mắc lỗi, bạn cần phải
tìm hiểu xem, điều gì không ổn, cần phải làm gì với nó, và làm thế nào để làm
cho nó có ý nghĩa. Khi bạn làm những việc này là bạn đang cải thiện khả năng
hiểu biết của mình về thế giới và mối quan hệ của bạn với nó; bạn đang cải
thiện "mô hình" của bạn. Đây chính là sự thích nghi. Trong ví dụ của
chúng tôi, bạn có thể có một mô hình của thế giới bao gồm những người, vật rất
giống ai, hay cái gì đó, những lỗi lầm gây lúng túng, và xu hướng làm tương lai
chậm lại một chút trước khi trở nên quá hồ hởi với lời chào của mình. Sự thích
nghi là điều cần phải học.

Việc thêm vào sự đoán trước và sự thích
nghi này là rất quan trọng: Nó có nghĩa rằng những cư xử và trải nghiệm của
chúng ta không chỉ là một chức năng của thực tế thông thường. Chúng ta, bản
thân chúng ta, kiến thức của chúng ta về thực tế chắn chắn và thực chất là một
phần của những cư xử và trải nghiệm của chúng ta. Không có "cái tôi",
thực tế sẽ chẳng có ý nghĩa gì cả.

Hãy nhìn vào hình vẽ trên. Một đứa bé còn
ẵm ngửa có thể phản ứng với nó bằng cách lấy những quân cờ bỏ vào miệng. Một
đứa trẻ con có thể coi chúng như những người tí hon hay "những ngón
tay." Một người lớn không biết chơi cờ có thế nhìn chúng như những mảnh
quân cờ trên một cái bàn cờ. Khi được hỏi hai quân cờ ở gần là quân gì, họ có
thể trả lời chúng là những quân cờ tháp. Người mới bắt đầu biết chơi cờ sẽ gọi
chúng là quân cờ tháp, và có thể nói thêm rằng quân Hậu trắng có thể ăn quân
Hậu đen (hoặc ngược lại). Họ "nhìn" các nước đi của quân cơ, luật
chơi. Một người chơi cờ giỏi có thể nói rằng chỉ cần một (hay hai nước nữa)
quân đen sẽ bị chiếu hết. Chẳng có câu nào sai cả; chúng đơn giản chỉ là những
ý nghĩa khác nhau đối với cùng một sự việc mà thôi.

[Chúc bạn đọc sách vui vẻ tại
www. gacsach.com - gác nhỏ
cho người yêu sách.]

Bạn có thể hỏi: Sự việc thực sự ở đây là
gì? Nhưng bạn hỏi vậy là có ý gì? "Thực sự" đối với ai? Người ta luôn
nhìn sự vật và gán cho chúng ý nghĩa. Một nhà khoa học tự nhiên nhìn vào những
quân cờ và chú ý đến cấu tạo hóa học của chúng, đó là họ đã gán ý nghĩa mà mình
cho vào trong sự việc đấy.

Tất nhiên, hãy chú ý rằng "bàn
cờ" ở đây là 6x6 chứ không phải là 8x8, không có quân vua đen, điều đó có
nghĩa là ván đấu này đã kết thúc, và trên thực tế đây chỉ là hình vẽ mà thôi - một
tập những đường thẳng - và không phải là sự vật ba chiều. Tất cả những điều này
nhằm nói lên rằng việc diễn giải góp phần như thế nào đối với "sự
thực" ở đây.

Bởi vậy, để hiểu, dự đoán và kiểm soát
những cư xử và trải nghiệm của con người, chúng ta cần phải hiểu các ý nghĩa mà
họ gán cho sự vật thực tế. Đây không phải là một việc dễ dàng.

Sự Tương Tác Xã Hội

Tất cả những điều nói đến ở trên là chung
chung và không mang tính đặc biệt xã hội. Trong những sự việc mà chúng ta gán
nghĩa là người khác - những sự việc rất có ý nghĩa, chúng ta thường đối xử với
mọi người như chúng ta đối xử với những sự việc khác: lạm dụng chúng, không
quan tâm đến chúng, coi chúng là đương nhiên... Tất cả các bạn đều cảm thấy
điều này, tôi chắc chắn: bị đối xử như một sự vật chứ không phải một con người.
Nhưng tôi tin rằng chúng ta thường đối xử với con người còn hơn thế: Chúng ta
đối xử với họ như những sinh vật có ý nghĩa giống như bản thân chúng ta, giống
như những con người. Đây là sự tương tác xã hội.

Hãy nghĩ xem điều này có ý nghĩa gì: Tôi
không hoạt động một mình trong "hệ thống có ý nghĩa" của riêng mình,
mà tôi hoạt động cả ở trong hệ thống của bạn, và bạn cũng hoạt động trong cả hệ
thống của tôi. Để giao thiệp được với bạn, tôi cần phải biết chút ít về suy
nghĩ của bạn cũng như suy nghĩ của chính tôi. Chúng ta nhận biết được điều này
khi chúng ta nói về việc "phân tích tâm lý của nhau" hay khi chúng ta
nói "Tôi biết bạn đến từ đâu!".

Nếu bạn thích những định nghĩa, tôi cần
phải cảnh báo với bạn rằng, các nhà tâm lý học rất ít khi đồng ý với nhau về
các sự việc. Nhưng nếu chúng ta đồng ý với nhau rằng tâm lý học là khoa học
nghiên cứu về hành vi và trải nghiệm, thì chúng ta có thể nói rằng tâm lý học
xã hội nghiên cứu về các hành vi và trải nghiệm xã hội. Nó có nghĩa là nghiên
cứu về hành vi và trải nghiệm của chúng ta khi chúng ta đối diện với những
người khác.

Tôi cần phải bổ sung thêm một điều nữa vào
trong định nghĩa về tâm lý học xã hội, chúng ta có thể gán ý nghĩa cho thế
giới, chúng ta có thể gán cho nó ý nghĩa xã hội khi nó phù hợp với chúng ta.
Điều này có nghĩa là chúng ta giải quyết sự tương tác xã hội trong sự vắng mặt
của người khác! Chúng ta tuân thủ đèn tín hiệu giao thông (một số chúng ta) khi
đường phố vắng tanh vào lúc nửa đêm; chúng ta cười hoặc khóc với các nhân vật
trong sách hay trên màn ảnh; chúng ta phản ứng với các tác phẩm của các nghệ sĩ,
cho dù có nghệ sĩ đã chết hàng nghìn năm trước đây... Nói cách khác, sự tương
tác xã hội bao gồm các cư xử và trải nghiệm ngụ ý hay biểu tượng có mặt của
người khác, cũng như sự có mặt thực sự của họ.

Chúng ta có thể tiếp tục, bổ sung, loại trừ
và sắp xếp lại các từ ngữ để tìm kiếm một định nghĩa hoàn hảo. Nhưng thay vào
đó, có lẽ hãy đi tiếp và để nội dung quá trình nghiên cứu đưa ra một định
nghĩa.

ẢNH HƯỞNG

Trong một chừng mực nào đấy, học thuyết của
chúng ta khá lạnh lùng và máy móc. Thế các cảm giác thì sao? Đấy, chúng vẫn ở
đấy, ở một mức độ nào đó, chúng có ở tất cả các hành động tương tác.

Hãy tưởng tượng: Vào lúc nửa đêm, bạn bỗng
cảm thấy rất khát. Bạn dậy khỏi giường và hướng đến cái tủ lạnh. Trời rất tối,
nhưng bạn thuộc căn hộ của mình như lòng bàn tay, bởi vậy bạn không bận tâm đến
sáng tối. Cái bàn uống cà phê nằm ở giữa phòng và bạn có thể đoán được vị trí
của nó, bạn thận trọng đi vòng qua nó. Có lẽ bạn đưa tay ra chạm vào thành bàn
để khẳng định sự dự đoán của mình. Bạn gần như đã ở đó - cách cái tủ lạnh
khoảng hơn 2 m - bỗng RẦM! bạn bước 1,5 m... Có cái gì đó: Đây là điều không dự
kiến trước!

Lúc đó bạn cảm thấy ra sao? Có lẽ là sợ
hãi, ngạc nhiên, rất khiếp sợ. Cho dù có là cảm giác gì đi nữa, thì đó không
phải là cảm giác thú vị gì. Hãy gọi đó là cảm giác lo lắng.

Cùng lúc đó, bạn bận rộn với việc "đưa
ra các dự đoán" - đưa ra dự đoán về bản chất thú tính, thực hiện những
hành động có thể làm giảm bớt những lo sợ của bạn, vội vàng bật công tắc đèn
lên. Đèn sáng... bạn tưởng mình bắt gặp một kẻ giết người thần kinh bị cuồng
tình dục...

Và trông kìa, đó là cái tủ lạnh. Bạn đã lau
sạch nó lần đầu tiên trong vòng 30 năm qua, và quên không đóng cánh tủ lại. Bây
giờ bạn cảm thấy thế nào?

Có lẽ bạn cảm thấy nhẹ nhõm, cảm giác dễ chịu.
Bạn thở phào, có lẽ còn cười nữa. Mọi thứ có nghĩa trở lại. Cuộc sống lại trở
lại đúng đường lối. Hãy gọi nó là sự vui thích.

(Hãy chú ý rằng bạn có thể vẫn cảm thấy một
số cảm giác tiêu cực, cũng như cảm giác khuây khỏa ban đầu ở sau bạn - giống
như cảm giác khó chịu với sự ngu dốt của chính mình. Vấn đề đó vừa mới được
giải quyết!)

Một ví dụ khác: Hãy chú ý đến những người
đang bước khỏi chiếc tàu dọc theo bờ biển. Hãy chú ý nụ cười băng giá của họ.
Đó là cách họ nói "Vâng! Tôi vẫn còn sống!"

Hãy nói một cách chính xác hơn: Khi sự
tương tác có vấn đề, chúng ta cảm thấy lo lắng. Ví dụ, (1) khi chúng ta dự đoán
sai về điều gì đó - giống như cái tủ lạnh ở trước mặt chúng ta - chúng ta lo
lắng.

Chúng ta cũng cảm thấy lo lắng khi (2)
chúng ta dự đoán có nhiều hơn một khả năng cùng một lúc: những dự đoán mâu
thuẫn. Ai trong số những người bạn cùng phòng với bạn thực sự là kẻ giết người?
Mỗi khi bạn ở một mình với một người trong số bọn họ, bạn không biết là mình sẽ
an toàn hay cần phải chạy đi thật nhanh nữa.

Và (3) chúng ta cũng cảm thấy lo lắng khi
chúng ta phải đối mặt với điều không chắc chắn: con gián, hay con chuột, hay
con rắn hay tiếp sau sẽ đi theo hướng nào? Có lẽ đây là căn nguyên của những
nỗi sợ hãi phổ biến của những sinh vật con người.

Lo lắng có thể ở mức độ nhẹ, mức độ gây
kích thích hay gây khó chịu: sút của bạn hết mực khi bạn đang ký séc ở một siêu
thị địa phương.

Lo lắng cũng có thể ở mức độ căng thẳng
hơn: sự thất vọng khi chiếc ô tô của bạn bị hỏng; nỗi lo lắng khi cái xe của
bạn lao về phía trước một cách lảo đảo khi bạn đang lái nó trên đường quốc lộ;
bực tức khi bạn phát hiện người yêu của mình ngoạm cổ gà đang sống.

Sự vui thích là cách giải quyết đối với
những vấn đề gây lo lắng. Trên thực tế, chúng ta xây dựng và tạo nên sự hiểu
biết của mình về thế giới khi chúng ta cảm thấy vui thích. Vui thích là một
phần của cảm giác thích ứng, của kiến thức (dù bạn có tin hay không!).

Vui thích cũng có mức độ nhẹ nhàng: cảm
giác thoải mái khi bạn hoàn thành trò chơi ô chữ, hay thắng trong một trò chơi
hay một môn thể thao. Vui thích cũng có thể ở mức độ cao hơn: chẳng hạn như cảm
giác nhẹ nhõm khi bạn nhận thấy chiếc tàu buôn đi đúng hướng; hay niềm vui của
những khám phá khoa học, sáng tạo nghệ thuật hay trải nghiệm thần bí.

Chú ý rằng để giải quyết vấn đề thì đòi hỏi
phải có vấn đề để giải quyết, sự vui thích phụ thuộc vào sự lo lắng. Thậm chí
những thoải mái về mặt thể chất cũng hoạt động giống thế: bạn sẽ hưởng thụ nó
nhiều hơn sau khi làm việc mà không có nó trong một thời gian, "nó" ở
đây có thể là: thức ăn, đồ uống hay tình dục! Nếu hưởng thụ nó quá nhiều, nó sẽ
không đem lại sự thỏa mãn tốt. (Chú ý rằng phản ứng của chúng ta đối với việc
này thường là cố gắng làm nó nhiều hơn nữa! Do đó một số người trong chúng ta
có thái độ loạn thần kinh đối với tình dục, ăn uống, đánh bạc, v.v.)

Đối mặt với một vấn
đề không gây nên cảm giác lo lắng - mà nó chính là sự lo lắng¹. Lo lắng chỉ là một cảm giác - một mặt của
tình huống. Điều tương tự cũng đúng với cảm giác vui thích. Vui thích không phải
được sinh ra bởi việc giải quyết vấn đề, nó là sự giải quyết vấn đề. Lo lắng và
vui thích không khiến bạn phải tìm kiếm giải pháp; chúng không phải là
"các lực tạo động cơ."

¹ distress

Nhưng chắc chắn rằng tình huống mà bạn cảm
thấy lo lắng có thể là một nguyên nhân khiến bạn né tránh chúng trong tương
lai. Hay nếu chúng là một trong những điều khiến bạn thấy thú vị, chúng có thể
là một trong những điều khiến bạn tìm kiếm trong tương lai. Chính sự dự đoán về
lo lắng hay yêu thích là động cơ ở đây.

Lo âu là sự dự đoán đau khổ của lo lắng. Từ
kinh nghiệm của mình, bạn trông đợi tình huống trước khi bạn sẽ cảm thấy không
dễ chịu. Bản thân sự trông đợi này là không dễ chịu: nó mâu thuẫn với mong muốn
được hạnh phúc, thảnh thơi của cá nhân. Và bạn thường cố né tránh tình huống
này.

Hy vọng là sự trông đợi thú vị của sự vui
thích. Từ kinh nghiệm của mình, bạn trông đợi vấn đề trước khi nó sẽ được giải
quyết, và đây là suy nghĩ hạnh phúc. Phụ thuộc vào các chi tiết, chúng ta có
thể gọi điều này là sự háo hức, hay thậm chí là hăng hái, chẳng hạn như
"Tôi nóng lòng mong nó bắt đầu!"

Sự lo lắng và vui
vẻ "cơ bản" thường không xảy ra cùng một lúc - vì một cái là vấn đề
còn cái kia là giải pháp. Nhưng sự tiên đoán về lo lắng và vui vẻ - đó là lo âu
và hy vọng - thường xảy ra cùng một lúc: chúng ta gọi nó là "các cảm xúc lẫn
lộn."²

² mixed emotion

Lướt trên mặt nước sâu trên một tấm ván nhỏ
với tốc độ 30 dặm một giờ có thể khiến bạn cảm thấy lo lắng; mặt khác lướt ván
nước lại rất thú vị. Bạn cảm thấy vừa lo lắng vừa háo hức. Quyết định liệu có
thử lướt ván không được đưa ra dựa trên sự cân bằng của hai cảm giác này đối
với bạn. Chú ý rằng tôi nói "đối với bạn." Quyết định này mang tính
rất chủ quan, nó dựa trên điều khiến bạn lo lắng và háo hức.

Sự dự đoán cũng có thể giúp chúng ta hiểu
được các cảm giác khác, chẳng hạn như:

Tức giận là lo lắng với trông đợi có sự
thay đổi bên ngoài. Vấn đề là "ở ngoài đó" và tức giận là sự tích tụ
năng lượng cần để giải quyết nó. Hãy thử giữ đứa trẻ không cho nó bò xem, bạn
sẽ thấy điều gì sẽ xảy ra.

Buồn chán là lo lắng với trông đợi có sự
thay đổi bên trong. Vấn đề là "ở đây." Tôi nhận thấy rằng tôi phải
thích nghi với nó. Sự sầu khổ là ví dụ rõ ràng nhất: bạn không thể kéo chúng
quay lại; bạn chỉ có thể học cách sống với sự vắng mặt của nó. Nhiều trải
nghiệm chính có liên quan đến cảm giác buồn chán, chẳng hạn như khi hiểu về hạn
chế của chúng ta, hay những hạn chế của người chúng ta yêu.

Chú ý rằng tức giận
còn có chút ít hy vọng; còn buồn chán thì khó chấp nhận hơn. Mọi người có xu
hướng trở nên tức giận đối với những việc trước khi họ giải quyết nó để chấp
nhận điều mà họ không thể thay đổi. Hãy nói về một số điều rất quan trọng đối
với chúng ta: chúng ta chống lại những thay đổi chủ yếu trong cái tôi; nếu
chúng ta có thể, chúng ta cố gắng khiến cho thế giới phù hợp với những trông
đợi của chúng ta.

Đôi khi mọi người cứ
khăng khăng giữ những trạng thái tình cảm đó. Một người luôn cố gắng khiến thế
giới - đặc biệt là người khác - phù hợp với sự trông đợi của anh ta thì được
gọi là người hiếu chiến, trạng thái cảm giác của anh ta là trạng thái thù địch.

Thông thường, điều mà
anh ta thực sự cần làm là thay đổi bản thân anh ta, cần phải thích nghi. Nhưng
vì một vài lý do - chẳng hạn như văn hóa của anh ta - việc nhượng bộ là điều
cấm kỵ. Giống như những thoải mái về mặt thân thể, khi nó không đúng, thì chúng
ta làm những việc mà chúng ta thường làm là làm thêm.