Các vị ở nước Mỹ càng dễ có được cảm tưởng này. Người mà trị người Trung Quốc gớm nhất lại không phải người ngoại quốc, mà chính là người Trung Quốc. Phàm là bán đứng người Trung Quốc ấy, cũng không phải người ngoại quốc, mà cũng chính là người Trung Quốc. Ở Malaysia có câu chuyện như thế này: một người bạn mở hầm mỏ, tự nhiên bị kiện cáo, vụ kiện rất nghiêm trọng, khi điều tra xét hỏi, người kiện hóa ra ông bạn thân, cùng từ Trung Quốc sang làm ăn. Khi chất vấn ông bạn tại sao làm điều đê tiện như vậy? Ông bạn nói: “Ra làm ăn thì cùng ra làm ăn, bây giờ ông nhà cao cửa rộng, tôi chẳng làm nên được trò trống gì, không kiện ông thì kiện ai?” Cho nên kẻ gây rối người Trung Quốc cũng chính là người Trung Quốc. Còn một thí dụ nữa, ở nước Mỹ mênh mông chi xứ, như mò kim đáy bể, ai biết được anh nhập cảnh trái phép? Có người kiện anh ư? Ai vậy? Là bạn ở bên cạnh anh đấy, là người Trung Quốc kiện anh đấy.

Nhiều bạn bè nói với tôi: nếu cấp trên của anh là người Trung Quốc, thì anh phải thật lưu ý, thật cẩn thận. Hắn không những không đề bạt anh, khi giảm biên sẽ giảm anh đầu tiên, vì hắn muốn “chứng tỏ” hắn vô tư. Cho nên chúng ta bì làm sao được với người Do Thái. Tôi thường nghe người ta nói: “Chúng ta giống người Do Thái, cũng chịu khó như vậy.” Tôi thấy câu nói này nên chia làm hai phần, một là, nết cần cù chịu khó của người Trung Quốc ở Ðại lục đã bị hủy hoại bởi bè lũ bốn tên. Nét đẹp duy nhất: cần cù chịu khó của người Trung Quốc mấy nghìn năm nay đã không còn nữa. Hai là, chúng ta lấy gì để so sánh với người Do Thái? Tin báo chí đã đưa: quốc hội Itxraen cãi nhau rồi, không xong rồi, ba người là ba ý kiến. Nhưng lại cố tình gạt phăng một sự thật, là đến khi đã quyết, thì đều theo một mối, tuy rằng cãi cọ nhốn nháo, ngoài kia còn đang chiến sự, kẻ địch còn đang bao vây, vẫn tiến hành tuyển cử. Các vị đều rất rõ, ý nghĩa của tuyển cử là phải có một đảng đối lập. Cuộc bầu cử mà không có đảng đối lập, bất quá là trò hề của gánh hát rong. Ở Trung Quốc ta, ba người cũng ba ý kiến, nhưng khác với Itxraen là người Trung Quốc sau khi quyết lại thành ba hướng. Thí dụ như hôm nay có người đề nghị đi Niu-oóc, có người đề nghị đi Xan Phranxitxcô, lấy biểu quyết quyết định đi Niu-oóc. Giá như người Itxraen thì họ sẽ cùng đi Niu-oóc. Nếu là người Trung Quốc, ừm, các anh đi Niu-oóc chứ gì, tôi có quyền tự do của tôi, tôi cứ đi Xan Phranxitxcô. Tôi có xem những bộ phim nước Anh, thấy bọn trẻ đang tranh cãi, đứa đòi trèo cây, đứa đòi bơi lội, ầm ĩ một hồi, biểu quyết là trèo cây, thế rồi tất cả đều trèo cây. Với hành vi này, ấn tượng tôi rất sâu sắc, bởi vì dân chủ không phải hình thức, mà là một bộ phận của cuộc sống. Dân chủ của chúng ta là “để chứng tỏ dân chủ”, khi bỏ phiếu, quan lớn còn chụp ảnh ghi hình, chứng tỏ rằng họ sát dân, bình quyền. Dân chủ không phải một bộ phận trong cuộc đời họ, mà là bộ môn biểu diễn của họ.

Người Trung Quốc không thể đoàn kết, người Trung Quốc hay đấu nhau, đó là tính gốc xấu của người Trung Quốc. Ðó không phải do phẩm chất người Trung Quốc không tốt, mà là trong văn hóa của người Trung Quốc có nọc độc dồn tụ, khiến một lúc nào đó, chúng ta không thể không bộc lộ, khiến chúng ta không tự khống chế nổi bản thân. Rõ ràng biết là đấu nhau trong một nhà, vẫn cứ đấu nhau. Ðập vỡ cả nồi cơm thì chẳng ai được ăn, trời sập đã có người cao nhất chống đỡ. Thứ triết lý đấu đá nhau khiến người Trung Quốc ta nảy nở một hành vi quái đản - chết cũng không nhận lỗi. Các vị đã bao giờ nghe người Trung Quốc nhận lỗi chưa? Giá như anh nghe thấy người Trung Quốc nói: “Việc này tôi sai rồi” thì anh nên chắp tay lên trán chúc mừng cho dân tộc chúng tôi. Khi con gái tôi còn bé, một lần tôi đánh nó, cuối cùng tôi biết đánh oan, nó khóc ghê lắm. Tôi cũng rất ái ngại, biết con nhỏ tuổi không trông cậy được ai ngoài bố mẹ, mà bố mẹ bỗng giở mặt, quả là khủng khiếp. Tôi liền bế nó dỗ dành: “Xin lỗi, bố sai, bố hứa sau này không thế nữa, con ngoan, tha lỗi cho bố nhé.” Bao nhiêu lâu nó mới chịu nín. Sau cái lần ấy, tôi rất đau lòng, nhưng tôi lại cảm thấy tự hào vô cùng, vì tôi đã nhận sai lầm trước mặt con.

Người Trung Quốc không quen nhận sai lầm, ngược lại họ có hàng vạn lý do để che đậy. Có một câu tục ngữ: “Ðóng cửa ngẫm lỗi.” Ngẫm lỗi của ai? Ngẫm lỗi của đối thủ. Ngày tôi còn dạy học, học sinh viết nhật ký, kiểm điểm hành vi trong tuần, kết quả kiểm điểm là: hôm nay tôi bị X lừa dối, người ta lừa dối tôi, tôi vốn đối xử tốt thế này, tốt thế nọ, chỉ vì tôi tốt bụng quá. Lại xem kiểm điểm của phía bên kia, cũng nói rằng mình quá tốt bụng. Người nào cũng cho mình tốt bụng, vậy ai là người không tốt bụng? Không thể nhận lỗi là bởi người Trung Quốc đánh mất khả năng nhận lỗi. Mặc dầu chúng tôi không nhận lỗi, thì lỗi lầm vẫn cứ tồn tại, chứ không phải không nhận thì không có lỗi. Nhằm che đậy một lỗi lầm, người Trung Quốc không thể không dồn hết sức lực, tạo ra nhiều sai lầm khác, cốt để chứng minh sai lầm đầu tiên không có lỗi. Cho nên người Trung Quốc thích nói dối, thích nói sáo, thích nói khoác, thích nói bịa, thích nói ác - lời độc ác. Không ngừng khoe khoang giọng nhà trời của dân tộc Ðại Hán, không ngớt khoe khoang văn hóa truyền thống Trung Quốc có thể phất cờ trên thế giới. Bởi vì chuyện không có thật, nên toàn là nói đại, nói sáo. Tôi không đưa ví dụ cụ thể về nói dối, nói bịa, nhưng nói ác, nói độc của người Trung Quốc thì rất chi là nổi bật, đến cả việc phòng the cũng khác với người nước ngoài. Vợ chồng người nước ngoài hay nựng nhau “Honey”, “Darling”, người Trung Quốc lại bật ra: “Chém nghìn dao”, (“giời đánh kia” - dịch giả), một khi dính líu đến lập trường chính trị hoặc trường hợp tranh quyền tước vị, thì lời độc địa được hành văn thỏa thích, khiến mọi người cảm giác người Trung Quốc sao mà ác độc, bỉ ổi.

Tôi có người bạn chuyên viết tiểu thuyết võ hiệp, về sau đổi nghề đi buôn, có lần gặp nhau, tôi hỏi có phải đi buôn phát tài rồi? Ông ấy nói: “Phát tài gì? Treo cổ đến nơi rồi.” Tôi hỏi vì sao phải bồi thường? Ông ta nói: “Ông không biết đâu, ở với người buôn, chuyện trò nửa ngày cũng chẳng hiểu ý của họ chủ yếu là cái gì.” Rất nhiều bạn nước ngoài nói với tôi rằng: “Giao thiệp với người Trung Quốc thật khó khăn, nói đến nửa ngày cũng không biết trong bụng họ nghĩ gì.” Tôi nói: “Thế có gì lạ, đừng nói Tây như các ông, ta chơi với ta, cũng chẳng hiểu đối phương muốn gì.” Phải để ý sắc mặt, phải vòng vo tam quốc, hỏi anh ta: “Ăn cơm chưa?” Anh ta nói: “Ăn rồi”, kì thực chưa ăn, bụng còn sôi lục bục. Thí dụ lại nói về bầu cử, tác phong của Tây là: “Tôi thấy tôi phù hợp, xin các vị bầu tôi.” Người Trung Quốc lại chơi kiểu Gia Cát: kể cả khi có người bầu anh ta, anh ta vẫn một mực từ chối: “Ui! Tôi không được đâu, tôi làm gì đủ tư cách.” Kì thực ai mà không bầu hắn, hắn sẽ thù cả đời. Cũng như lần này mời tôi nói chuyện, tôi nói: “Không được đâu, tôi không quen nói chuyện.” Nếu thật sự không mời tôi, lần sau có gặp nhau ở Ðài Bắc, để trả đũa, chưa biết chừng tôi cho ăn củ đậu bay lúc nào. Một dân tộc, nếu ai cũng vậy, thì sai lầm của chúng ta mãi không được sửa đổi. Thường thường dùng mười cái sai để che đậy một cái sai, lại dùng trăm cái sai để che giấu mười cái sai.

Một lần tôi đến Ðài Trung thăm một giáo sư người Anh, có ông bạn cũng dạy trường đó đến thăm tôi, ông nói: “Tối nay đến nhà mình ăn cơm.” Tôi nói: “Xin lỗi, tôi đã có hẹn.” Ông nói: “Không được, nhất định phải đến.” Tôi nói: “Thôi được, lúc ấy hẵng hay.” Ông ta nhắc: “Nhất định đến nhé, chào.” Người Trung Quốc chúng tôi trong bụng biết tính toán, nhưng người Tây họ không hiểu, làm việc xong, đến giờ ăn cơm, tôi nói: “Tôi đi về đây.” Vị giáo sư người Anh hỏi: “Kìa, vừa rồi ông chẳng hẹn với ông giáo sư nọ sao? Phải nhớ đến nhà ông ấy đấy.” Tôi nói: “Có chuyện ấy đâu?” Ông ta nhắc: “Ông ấy nhất định làm xong cơm rồi chờ ông đấy.” Người nước ngoài làm gì biết được cái trò nói một đằng nghĩ một nẻo của người Trung Quốc!

Tất cả những tình huống như vậy, làm cho người Trung Quốc khi đẻ ra đã chịu một gánh nặng vô cùng, lúc nào cũng phải rào đón suy nghĩ của người khác, nếu là bè bạn cùng lứa, thì chẳng có vấn đề gì. Nếu vị ấy có quyền có chức, nếu vị ấy làm quan, nếu vị ấy có tiền của, mà anh lại bắt buộc phải gần gũi, thì anh từng giờ từng phút phải nghiên cứu vị ấy muốn gì? Những thứ đó đều là lãng phí tinh thần. Cho nên tục ngữ có câu: ở Trung Quốc làm việc dễ, làm người khó. “Làm người” là văn hóa thân mềm (Cách uốn lượn - dịch giả), các vị ở nước ngoài đã lâu, khi về nước sẽ có ngay cảm tưởng về sức ép câu tục ngữ này. Làm việc dễ, hai với hai là bốn, nhưng làm người thì khó thật, hai với hai có thể là năm, có thể là một, có thể là tám trăm năm mươi ba. Anh cứ tưởng rằng anh nói thật, nhưng người ta lại cho rằng anh công kích - anh định lật đổ chính phủ đấy hở! Ðó lại là bài học nghiêm trọng, khiến chúng ta mãi mãi trong vòng luẩn quẩn những lời nói đại, nói sáo, nói dối, nói bịa, nói khoác, nói độc địa. Tôi có một bản lĩnh rất lớn, bất cứ hội nghị nào, tôi cũng có thể ngồi ngủ một giấc, tỉnh dậy, hội nghị vừa kết thúc. Tại sao vậy? Khi họp, mọi người đều nói những câu bản thân họ cũng chẳng tin, nghe hay không cũng vậy thôi. Không những Ðài Loan như thế, Ðại lục còn thậm tệ hơn. Năm nay (1984) nữ nhà văn nổi tiếng của đại lục Thẩm Dung, tham gia kế hoạch sáng tác của các nhà văn quốc tế, viết một cuốn tiểu thuyết Thật thật giả giả xin giới thiệu cho các vị, mong được đón đọc. Hoàn cảnh khiến chúng ta nói dối, khiến chúng ta không thật thà. Chí ít, chúng ta phải cảm giác được việc xấu là việc xấu, một khi việc xấu mà chúng ta cho là vẻ vang, cho là không đáng kể, thì văn hóa thân mềm của dân tộc ấy bắt đầu xuống dốc. Thí dụ như ăn cắp mà trở thành việc không đáng kể, việc không phải không vẻ vang, mà là việc vẻ vang, thì sẽ tạo thành một nguy cơ, người Trung Quốc chúng ta đang đối mặt với nguy cơ đó.

Vì người Trung Quốc không ngừng che đậy sai lầm của mình, không ngừng nói đại, nói sáo, nói dối, nói bịa, nói khoác, và nói ác, tâm linh của người Trung Quốc hoàn toàn bị phong tỏa, không còn cởi mở. Trung Quốc diện tích lớn như thế, văn hóa lâu đời như thế, đường đường một nước lớn, người Trung Quốc mang lòng dạ ra sao? Ðáng ra là lòng dạ đường đường nước lớn chứ! Nhưng lòng dạ dân nước lớn kia chỉ có thể thấy trên sách vở, chỉ có thể thấy trên ti vi truyền hình. Anh đã từng thấy người Trung Quốc nào mang tấm lòng của dân một nước lớn đường đường chưa? Chỉ cần anh trợn mắt nhìn họ một cái, lập tức họ cầm dao. Anh thử trái ý họ xem? Người Tây có thể ẩu đả một trận rồi quay lại bắt tay. Người Trung Quốc đánh nhau một lần là thù hàng trăm năm, ba đời cũng không trả hết được mối thù này! Tại sao chúng ta lại thiếu tính bao dung biển cả?

Không có tính cách bao dung, bụng dạ hẹp hòi, tạo nên hai cực đoan của người Trung Quốc, không được thăng bằng. Một mặt là tự ti tuyệt đối, một mặt là tự kiêu tuyệt đối. Khi tự ti, trở thành nô bộc, khi tự kiêu, trở thành ông chủ! Mình một kiểu, không có tự tôn. Khi tự ti, cảm thấy mình như cục cứt chó, càng tiếp cận với thế lực, nụ cười trên khuôn mặt càng nhiều. Khi tự kiêu thì cảm giác ai cũng là cứt chó, không đáng để tâm, thành ra một giống động vật kì lạ mang nhân cách phân liệt.

Ở Trung Quốc, muốn sáng tạo ra một kì tích thật dễ dàng, bỗng chốc sẽ có được một thành tích khiến người kinh hãi. Nhưng nếu muốn duy trì kì tích đó, thì người Trung Quốc không đủ năng lực. Một người hơi có chút thành tích đáng thương, thì tai bắt đầu không thính nữa, mắt bắt đầu hoa, đường cũng không biết đi nữa, vì hắn bắt đầu lên cơn sốt. Viết được hai bài văn là trở thành tác gia, đóng hai bộ phim là trở thành ngôi sao điện ảnh, làm chức quan có chút quyền cỏn con khoảng hai năm là trở thành cứu tinh của nhân dân, đi Mỹ học được hai năm là thành chuyên gia, học giả; tất cả cái đó đều là tự thổi phồng mình. Ðài Loan từng xảy ra một vụ tai nạn xe cộ: lớp học sinh tốt nghiệp trường Ðại học Sư phạm quốc lập đi du lịch, cô phụ xe giới thiệu: “Tài xế của chúng ta là tài xế số một trên đời, trẻ, đẹp trai.” Anh lái xe lập tức bỏ tay lái, chắp tay tỏ ý cám ơn. Ðấy chính là tự bành trướng, anh ta những tưởng mình kĩ thuật cao siêu, tuy không cầm lái vẫn có thể lái xe bình thường. Mấy năm trước xem một bộ phim, có lần vua La Mã cho mời một người đến biểu diễn bay, vì nghe tin người đó đã làm được một đôi cánh, khi anh ta trèo lên cây tháp, giơ lên cho mọi người xem, tất cả vỗ tay như sấm nổ. Bỗng anh ta tự mình bành trướng đến mức không còn ức chế nổi bản thân, cảm giác mình vĩ đại hẳn lên, những tưởng không cần đến đôi cánh cũng bay được, và tiếp tục leo lên đỉnh tháp. Vợ anh ta thấy vậy lôi lại: “Không có cái này bay làm sao được, sao anh lạ thế?” Anh ta gắt: “Cô biết cái gì?” Cô vợ trèo lên đuổi theo, anh ta dùng chân giẫm vào tay cô. Anh ta chui lên đỉnh tháp, rồi đậy nắp lại, vĩ đại được nhân lên gấp bội, thế là tung người, “bộp” một tiếng, cái gì cũng chẳng còn. Khán giả tức tối ầm lên: chúng tôi đến đây bỏ tiền để xem người bay, không phải xem người chết, bắt vợ nó bay. Vợ anh ta thê thảm nói với linh hồn của người chồng: “Kết quả tự bành trướng của anh không những hại anh, mà hại cả vợ anh nữa đó.”

Người Trung Quốc là một dân tộc dễ bành trướng nhất trên đời này. Tại sao lại dễ bành trướng? Vì người Trung Quốc “cái đựng thì bé nên dễ đầy”, biết nhiều nhưng bụng hẹp, hơi khác một tí là cho rằng đất trời tuy rộng nhưng không chứa nổi ta. Giá như chỉ vài người như vậy, vấn đề không lớn, nếu cả dân tộc, hay đại đa số, hoặc khá nhiều người Trung Quốc cũng như vậy, sẽ trở thành nguy cơ dân tộc. Người Trung Quốc hình như không có lòng tự tôn, dẫn đến người Trung Quốc khó có được quan niệm bình đẳng. Nếu anh không phải chủ của tôi thì tôi sẽ là chủ của anh. Tình trạng này gây nên sự khép chặt tâm lý của cá nhân, chết cũng không chịu nhận lỗi. Nhưng lại phạm sai lầm liên tục, dẫn đến người Trung Quốc ta nảy sinh thứ hoảng sợ chất thần kinh. Nêu một thí dụ để chứng minh: Ðài Bắc có người bạn mắc bệnh cấp cứu, bị đưa đến một trung tâm điều trị, cắm rất nhiều ống tiêm, ống dẫn trên người, anh ta được cứu sống. Hai ba hôm sau, người nhà thấy thu phí ở trung tâm hơi mắc, định chuyển anh ta sang bệnh viện Vinh Dân, và nói với bác sĩ. Bác sĩ nghe nói, bỗng nổi giận lôi đình: “Khó khăn lắm mới cứu được mạng của anh, bây giờ đòi chuyển viện hở.” Rồi tức khắc rút hết các ống dẫn kim tiêm, bệnh nhân suýt chết lần nữa. Ông bạn nói với tôi câu chuyện này, vừa khổ vừa bực. Tôi bảo: “Cho tôi biết tên bác sĩ kia, để tôi viết bài vạch tội hắn.” Ông bạn bỗng hốt hoảng nói: “Sao anh lại nóng nảy thế, hay nhỉ, biết thế không kể anh nghe nữa.” Tôi tức điên lên: “Ông sợ cái gì? Chẳng qua chỉ là ông bác sĩ mà thôi, sau này ông có ốm đau, đừng tìm đến ông ấy là xong, chẳng nhẽ ông ấy cứ đến nhà ông khám bệnh để trả thù? Hơn nữa, nếu ông ấy muốn đối phó thì đối phó với tôi chứ đối phó gì ông. Tôi viết, tôi còn chẳng sợ nữa là, ông sợ cái gì?” Ông bạn nói: “Anh đúng là liều mạng.” Tôi nghĩ đáng ra tôi phải được khen, ngược lại bị ông ta vặc lại. Theo tôi, đấy không phải vấn đề cá nhân ông ta, ông ta là bạn rất tốt của tôi, tính cũng rất tốt, những lời ông ta nói là muốn bảo vệ tôi, không muốn tôi gây sự. Ðấy chính là cái hoảng sợ chất thần kinh, cái này sợ, cái kia cũng sợ.

Nhớ lần đầu tôi đến Mỹ, ở Niu-oóc xảy ra vụ cướp, người bị cướp là người Trung Quốc, bắt được hung thủ rồi, ông ta không dám ra vạch mặt. Người nào người nấy sợ hết vía, không hiểu được quyền lợi của mình là gì, cũng không biết bảo vệ quyền lợi của mình, mỗi khi gặp chuyện, đều chỉ một câu: “Thôi đi, thôi đi.” “Thôi đi, thôi đi”, bốn chữ đó không biết làm hại bao nhiêu người Trung Quốc, làm cho nguyên khí của dân tộc chúng ta bị tổn thương. Giả dụ tôi là một người ngoại quốc, hoặc giả tôi là một bạo chúa, đối với một dân tộc như thế, nếu không giương oai hà hiếp nó, thì thật là phi lý. Thứ sợ sệt mang chất thần kinh này, tạo thành giường nệm lý tưởng nuôi dưỡng bọn bạo quân, bạo chúa, cho nên bạo quân, bạo chúa không bao giờ tuyệt chủng. Trong văn hóa truyền thống của Trung Quốc - trong “Tư trị thông giám” các vị có thể thấy được - một mực nhấn mạnh minh triết bảo thân. Bạo quân, bạo chúa khoái nhất, tấm tắc nhất là người dân minh triết bảo thân, nên người Trung Quốc mới càng ngày càng sa sút, teo tóp.

Văn hóa Trung Hoa thời đại Chiến quốc Xuân thu, là thời đại rực rỡ nhất, nhưng cũng từ đó trở đi, văn hóa Trung Quốc bị Nho gia khống chế. Ðến thời Ðông Hán, chính phủ có một quy định, nhà trí thức phát ngôn, biện luận, viết bài, không được vượt ra khỏi phạm vi thầy mình đã rao giảng, gọi là “Sư thừa”. Nếu vượt quá Sư thừa, không những học thuyết ấy không đứng được, mà còn vi phạm pháp luật. Quy định như thế đã giết chết và làm tê liệt toàn bộ tư duy và trí tưởng tượng của các nhà trí thức Trung Quốc. Giống như lấy túi nilông chụp lên bộ óc, một giọt nước cũng không cho lọt qua. Một người bạn thắc mắc: “Tại sao nói không có tư duy, tôi đọc báo còn biết cằn nhằn đây này.” Tư duy là việc của nhiều mặt. Một sự việc không chỉ có một mặt, hai mặt, thậm chí có rất nhiều mặt. Tôn Quan Hán Tiên sinh từng đơn cử một thí dụ, có một quả cầu, một nửa trắng, một nửa đen, người nhìn thấy một nửa trắng kia, nói quả cầu là màu trắng, người nhìn thấy một nửa đen kia, thì nói quả cầu màu đen, họ đều không sai, chỉ sai ở chỗ không chạy sang phía bên kia nhìn xem. Mà chạy sang phía bên kia cần có sức tưởng tượng. Khi chúng ta tư duy một vấn đề, nên tư duy từ nhiều mặt.

Có một chuyện rất ngắn của Mỹ mang tính khôi hài: một thầy giáo dạy môn khí tượng cho bài thi, đưa cho học sinh một khí áp kế, bảo em đó dùng cái máy để đo độ cao của tòa nhà - ý là dùng “áp suất không khí” để đo độ cao, nhưng em học sinh lại dùng rất nhiều phương pháp khác, chứ không dùng áp suất, thầy giáo rất bực, chấm điểm trượt. Em học sinh đó khiếu nại. Hội đồng nhà trường hỏi tại sao em phải dùng đáp án như thế? Em nói: “Thầy giáo bảo em dùng máy khí áp để đo tòa nhà cao bao nhiêu, có bắt buộc em phải dùng áp suất để đo đâu, đương nhiên em có thể lựa chọn một phương pháp đơn giản nhất chứ.” Người trong Hội đồng còn hỏi: “Ngoài phương pháp như thế, còn phương pháp nào nữa không?” Em học sinh nói: “Còn nhiều chứ ạ, em có thể dùng dây thừng treo máy khí áp ròng từ trên nóc tòa nhà xuống, tiếp tục đo đoạn dây thừng là biết độ cao tòa nhà rồi.” “Còn cách nào nữa không?” Em học sinh nói: “Còn ạ, em có thể tìm đến ông quản lý tòa nhà này, biếu cho ông ta cái máy khí áp và bảo ông ta cho biết tòa nhà cao bao nhiêu.” Em học sinh này không phải dùng tà môn, ý nghĩ của em ấy chính là tư duy và sức tưởng tượng, khiến những đầu óc keo dính khiếp sợ.

Còn có một môn học “Mua dưa hấu”, ông chủ sai người làm thuê: “Anh bước ra cửa, đi theo hướng tây, đến chân cầu đầu tiên có hàng dưa hấu, mua cho tôi hai cân.” Người làm thuê đi theo hướng tây, không thấy cầu, cũng không thấy bán dưa hấu, nên đã trở về tay không. Ông chủ mắng chửi: “Ðồ ăn hại, không có đầu óc.” Người làm thuê nói: “Ở đằng đông có bán.” Ông chủ hỏi: “Thế tại sao không sang bên ấy mua?” Người làm thuê nói: “Ông không dặn tôi thế.” Ông chủ lại mắng đồ ăn hại. Nhưng kì thực, ông chủ cảm thấy người làm thuê này thực thà, không suy nghĩ dọc ngang, tính phục tùng cao, mới là an toàn, đáng tin cậy. Nếu người làm thuê này khi thấy đằng tây không có, chạy sang đằng đông mua, dưa lại vừa rẻ, vừa ngọt, về dứt khoát được ông chủ khen: “Anh thông minh, giỏi, con người phải như thế, tôi rất cần loại người như anh.” Thực tình ông chủ lại nghĩ khác, tên này không tin được, hay nghĩ đông nghĩ tây linh tinh. Thưa các vị, kẻ nô lệ mà có khả năng tư duy là nguy hiểm nhất! Ðối với loại nô lệ như thế, chủ nhân sớm muộn không giết thì đuổi! Con người thai nghén từ một nền văn hóa như vậy, sao có thể tư duy độc lập? Tại vì chúng ta không đào tạo tư duy độc lập, hơn nữa sợ cả tư duy độc lập. Cho nên người Trung Quốc mới thiếu hẳn năng lực nhận định, cái gì cũng là bùn pha loãng, không có phải trái, không có chuẩn mực. Trung Quốc đến nỗi như ngày hôm nay, nên tìm nguyên nhân trong nền văn hóa.

Nền văn hóa này, sau Khổng Tử, suốt bốn nghìn năm, không có qua một nhà tư tưởng! Tất cả người biết chữ đều chăm chăm chú giải học thuyết Khổng Khâu, hoặc chú giải học thuyết môn đồ Khổng Khâu, không có ý kiến độc lập của riêng mình. Vì nền văn hóa của ta không cho phép, nên chỉ có thể tìm kiếm sự cứu rỗi trong vũng nước đọng tù. Cái vũng này, thứ nước tù này, là vại tương của nền văn hóa Trung Hoa, vại tương bốc mùi, để người Trung Quốc trở nên xấu xa. Do cái vại tương này sâu quá không đo nổi, không thể dùng tư duy của bản thân để giải quyết, đành phải dùng tư duy của người khác để dẫn dắt. Vại tương như thế, nước đọng như vậy kể cả có ném quả mật đào vào cũng biến thành cục cứt. Thứ gì nhập từ nước ngoài vào, cứ đến Trung Quốc là biến chất. Người ta có dân chủ, chúng ta cũng có dân chủ, dân chủ của chúng ta là: “Anh dân, tôi chủ.” Người ta có pháp chế, chúng ta cũng có pháp chế, người ta có tự do, chúng ta cũng có tự do, anh có thứ gì, tôi cũng có. Anh có vạch sang đường, tôi cũng có vạch sang đường - đương nhiên, vạch sang đường của chúng ta là dùng để bẫy anh cho xe kẹp chết đấy.

Nếu muốn thay đổi hình dạng xấu xa của người Trung Quốc chúng ta, chỉ có thể bắt đầu từ bây giờ, mỗi người chúng ta đều nghĩ làm sao để cho mình trở thành nhà thẩm định. Chúng ta tuy không biết diễn tuồng, nhưng phải biết xem tuồng. Kẻ không biết xem tuồng thì xem cái nhộn nhịp, người biết xem thì xem ngón nghề. Bản thân nhà thẩm định là một thành tựu ghê gớm. Tôi nhớ lần mới đến Ðài Loan, bạn tôi sưu tập rất nhiều đĩa hát của nhạc sĩ Betôven, có hàng bảy tám bộ. Tôi xin anh ấy tặng hay để lại cho một bộ, anh ta từ chối ngay tức khắc. Vì mỗi bộ là do một ban nhạc và nhà chỉ huy khác nhau thực hiện, không giống nhau. Tôi nghe vậy lấy làm xấu hổ, anh ta là một nhà thẩm định.

Cuộc bầu cử tổng thống Mỹ lần trước, chúng tôi thấy các cuộc biện luận của người ứng cử, không bao giờ vạch vòi đời tư của đối thủ, vì nếu làm như vậy, cử tri sẽ đánh giá anh không đủ trình độ, sẽ bị mất phiếu. Cách làm của người Trung Quốc lại khác hẳn, không những chuyên môn vạch tội đời tư, mà còn bịa đặt đời tư, dùng lời độc ác. Vùng đất thế nào thì đâm chồi loại cỏ như thế, xã hội thế nào thì nảy nở loài người như vậy. Người dân nhất định phải có đủ trình độ, nếu bản thân người dân không trình độ thì còn trách ai được nữa? Ðối với một kẻ không đáng tôn trọng, chúng ta lại vươn cổ ngỗng ra hô “muôn năm”, thì anh trách sao được hắn cưỡi cổ trèo đầu anh! Lấy tiền để mua lá phiếu, thật khiến ta đau lòng. Cử tri đang xếp hàng bầu cử, thấy người đang bỏ tiền mua phiếu, có người hỏi liền: “Tại sao không cho tôi?” Loại người này còn đáng mặt để thực hịên dân chủ nữa không? Dân chủ phải tự mình tranh giành lấy, không thể trông chờ người ban phát. Hiện nay, thường nghe có người nói: “Chính phủ nay nới rộng ra nhiều rồi.” Ðó là việc vô cùng khủng khiếp. Tự do, quyền lợi, là của chúng ta. Anh cho tôi thì tôi có, anh không cho tôi thì tôi vẫn có. Chúng ta nếu có khả năng giám định, thì nhất đinh phải giành lấy bầu cử, nghiêm khắc lựa chọn đối tượng, chúng ta nếu không có khả năng giám định, ngay cả gái đẹp và mặt rỗ còn không phân biệt được, thì còn trách ai? Cũng như nói về hội họa, giả sử Bách Dương tôi sao bức tranh của Picatsô, có người lại khen: “Ðẹp quá”, còn mua bằng giá năm mươi vạn đô la Mỹ. Thì xin hỏi, anh mua phải tranh giả còn trách ai? Là anh mù, anh không có khả năng giám định. Nhưng, tình hình cứ như thế, tranh thật của Picatsô chẳng ai mua, tranh giả lọt lưới, họa sĩ thật chỉ có chết đói. Mua phải tranh giả, nên trách mình, đừng trách người. Cũng như một người mời ông thợ may đến chữa cánh cửa, cuối cùng cửa lắp lộn ngược. Chủ nhà tức: “Ông mù à?” Thợ may cãi lại: “Ai mù? Mù thì mới tìm nhầm người chứ.” Câu chuyện này, chúng ta nên ngẫm nghĩ, không có khả năng giám định, thì giống ông chủ nhà “mù mắt” kia.

Người Trung Quốc lắm mặt xấu như thế, chỉ có người Trung Quốc mới cải tạo được người Trung Quốc, nhưng người nước ngoài có nghĩa vụ giúp chúng ta - không phải giúp về kinh tế, mà là giúp đỡ về văn hóa. Vì Trung Quốc thuyền lớn, người đông, nếu bị chìm sẽ lôi theo người khác chết chìm trong dòng xoáy. Các bạn nước Mỹ ngồi đây, xin đón nhận đôi tay chìa ra của chúng tôi. Ðiểm cuối cùng, cảm tưởng của tôi là: người Trung Quốc chúng tôi quá đông, chỉ cần một tỷ cái miệng lớn há ra, cũng có thể nuốt chửng núi Himalaya, khiến chúng tôi nghĩ tới gian nan của người Trung Quốc ở rất nhiều mặt, bắt buộc mỗi con người đều phải thức tỉnh. Nếu mỗi chúng ta đều trở thành nhà giám định khá, thì chúng ta có thể giám định bản thân, giám định bạn bè, giám định người lãnh đạo quốc gia. Ðó là con đường trước mắt của người Trung Quốc chúng ta, cũng là con đường duy nhất của chúng ta.

Cám ơn!

_______________________________________

Nguyên đăng ở

“Bách tính bán nguyệt san” Hồng Kông ngày 15/11/1984

“Ðài Loan và Thế giới tạp chí”, Niu-oóc ngày 1/12/1984

“Tư lập vãn báo”, Ðài Bắc ngày 8/12/1984

“Luận đàn báo”, Lốt Ăng-giơ-let ngày 13/12/1984