Quyển VIII

[1a]

Kỷ Nhà Trần

Phế Đế

Tên húy là Hiện, con
trưởng của Duệ Tông.

Mẹ là bà Gia Từ hoàng
hậu Lê thị, sinh ngày mồng 6 tháng 3, năm Đại Trị thứ 4, Tân Sửu (1361), đến
khi Duệ Tông đi đánh phương Nam rồi mất, được Nghệ Tông lập nên làm vua.

Sau bị giáng làm Linh
Đức Vương, rồi bị thắt cổ chết.

Ở ngôi mười hai năm,
thọ hai mươi tám tuổi, chôn ở núi An Bài.

Vua u mê, nhu nhược,
không làm nổi việc gì, uy quyền ngày càng về tay kẻ dưới¹¹⁴², xã tắc lung lay, đến
thân mình cũng không giữ được. Thương thay!

¹¹⁴² Chỉ Hồ Quý Ly.

Mậu Ngọ, Xương Phù
năm thứ 2 (1378), (Minh Hồng Vũ năm thứ 11). Mùa xuân, tháng giêng, tuyển
chọn vệ sĩ. (Lấy) Trần Tông Ngoạn quản quân Thiên Đinh; Trần Trung Hiếu coi
quân Bảo Tiệp; Trần Thế Đăng coi quân Thần Dực; Bùi Bá Ngang coi quân Thần
Sách; Bùi Hấp coi quân Thiên Uy; Hoàng Phụng Thế coi quân Thánh Dực; Lê Mật Ôn
coi quân Hoa Ngạch; Đỗ Dã Ca coi quân Thị Vệ; Nguyễn Tiểu Luật [1b] coi quân
Thiên Trường; Trần Na coi quân Long Tiệp; Nguyễn Kim Ngao coi quân Thần Vũ.

Tháng 3, lấy ngày sinh
làm tiết Quang Thiên.

Xuống chiếu cho các
quân chế tạo vũ khí và thuyền chiến.

Mùa hạ, tháng 5, ngày
mồng 5, người Chiêm đưa Ngự Câu Vương Húc đã đầu hàng đến cướp phủ Nghệ An,
tiếm xưng vị hiệu đề chiêu dụ dân chúng, nhiều người theo lệnh của bọn ngụy.

Tháng 6, giặc đánh vào
sông Đại Hoàng¹¹⁴³ Vua sai Hành khiển Đỗ Tử Bình đi chống giữ.
Quan quân tan vỡ. Giặc liền đánh vào kinh sư, bắt người cướp của rồi rút về. An
phủ sứ Lê Giốc bị giặc bắt. Giặc buộc Giốc phải lạy, Giốc trả lời chúng:

"Ta là quan của
nước lớn, sao phải lạy chúng mày!".

¹¹⁴³ Xem chú thích Tập I, BK1, 24b.

Giặc nổi giận, giết
ông. Giốc luôn miệng chửi chúng. Việc này tâu lên, Giốc được truy phong là Mạ
Tặc Trung Vũ hầư¹¹⁴⁴, cho con ông là Nhuế làm Chánh chưởng bốn cục Cận
thị chi hậu, Giốc là con của cố Nhập nội hành khiển thượng thư hữu bật Lê Quát.

¹¹⁴⁴ Nghĩa là "Trung Vũ Hầu chửi
giặc".

[2a] Sử thần Ngô Sĩ
Liên nói: Bỏ sống đễ giữ nghĩa còn hơn là sống; cầu sống mà nhục, người quân tử
không làm. Kinh dịch nói: Người quân tử thà hy sinh tính mạng để thực hiện chí
hướng của mình¹¹⁴⁵. Giốc là người như vậy.

¹¹⁴⁵ LờI Tượng của quẻ Khôn trong Kinh
Dịch. Nguyên văn "trí mệnh toại chí".

Mùa thu, tháng 7, nước
lớn.

Đỗ Tử Bình kiến nghị
thu mỗi hộ đinh nam ba quan tiền. Vua nghe theo. Bấy giờ đương có việc dùng
binh mà kho tàng trống rỗng, nên Tử Bình có kiến nghị này.

Theo lệ cũ, các trấn hễ
có việc binh thì lệnh cho mỗi huyện có bao nhiêu ruộng thì phải nộp bao nhiêu
vàng, bạc, tiền, lụa, không tính thêm theo số nhân đinh¹¹⁴⁶ sinh ra, cũng
không trừ bớt theo số người đã chết. Nếu phục dịch việc binh, thì đều thu bổ
theo số ruộng cả. Các lộ có đơn binh¹¹⁴⁷, là phải phục dịch việc binh, (những người này) đời
đời làm [2b] lính, không được ra làm quan. Người nào có ruộng, bãi dâu, đầm cá
thì phải đóng thuế, không có thì thôi. Đến đây, Tử Bình bắt chước phép đánh
thuế dung¹¹⁴⁸của nhà Đường, thuế má lại nặng thêm.

¹¹⁴⁶ Nguyên văn là "nhân
binh", ngờ là khắc lầm.

¹¹⁴⁷ Binh lính ghi trong sổ binh.

¹¹⁴⁸ Thuế dung: hay thuế đinh, tức là
thuế thân. Hồi đầu đời Trần dẫu có thuế đinh nhưng chỉ người có ruộng mới phải
đóng. Đến đây, không cứ có ruộng hay không, đều phải đóng cả, chỉ binh lính mới
được miễn.

Mùa đông, tháng 10, lựa
chọn những người khỏe mạnh, dũng cảm, thông hiểu võ nghệ trong các vệ quân sung
làm vệ sĩ.

Lấy Nguyễn Bát Sách,
người cùng một vú nuôi với nhà vua quản lĩnh quân Thiếu Sang; Nguyễn Văn Nhi
quản lĩnh quân Thiết Sang; Nguyễn Văn Nhi quản lĩnh quân Thiết Giáp; Nguyễn Hổ,
Lê Lặc quản lĩnh quân Thiết Liêm; Nguyễn Thánh Du quản lĩnh quân Thiết Hổ; Trần
Quốc Hưng quản lĩnh quân Ô Đồ.

Năm nay, con của Thượng
hoàng là Ngung sinh (tức là Thuận Tông).

Kỷ Mùi, (Xương
Phù) năm thứ 3 (1379), (Minh Hồng Vũ năm thứ 12). Mùa xuân, tháng 2, Lê
Quý Ly làm Tiểu tư không kiêm Hành khu mật đại sứ như cũ.

Quý Ly tiến cử Nguyễn
Đa Phương làm tướng quân. Đa Phương là con của Sư Tề. Quý Ly hồi nhỏ theo học
Sư Tề, Sư Tề dạy cho võ [3a] nghệ, nhân đó nhận Đa Phương làm em. Đa Phương
từng bị Chiêm Thành bắt, sau đó trốn về. Đến đây, Quý Ly tiến cử ông ta. Lại có
chủ thư thị ngự sử Phạm Cự Luận giỏi bày mưu tính kế, Quý Ly tiến cử làm quyền
đô sự. Người bấy giờ bảo Quý Ly có "phương viên tá lự¹¹⁴⁹.

¹¹⁴⁹ Giúp mưu kế cho được vuông tròn.
"Phương" (chỉ Đa Phương) có nghĩa là "vuông",
"viên" là "tròn" chỉ Cự Luận. Luận âm đọc gần với luân, có
nghĩa là "tròn". "Phương viên tá lự" còn có nghĩa Đa Phương
và Cự Luận bày giúp mưu kế.

Mùa hạ, hạn hán, đói
to.

Mùa thu, tháng 8,
Nguyễn Bồ, ngưi lộ Bắc Giang tự xưng là Đưởng lang tử y, dùng pháp thuật, tiếm
hiệu xưng vương làm loạn, bị giết.

Tháng 9, sai quân dân
chở tiền đồng giấu vào núi Thiên Kiện¹¹⁵⁰ (núi Thiên Kiện trước gọi là núi Địa Cận, tục
truyền có cây tùng cổ, rồng quấn ở trên, Trần Thái Tông dựng hành cung ở đó).

¹¹⁵⁰ Xem Trần Dụ Tông, Đại Trị năm thứ
5, BK7.

Mùa đông, tháng 10,
giấu (tiền) ở khám¹¹⁵¹ Khả Lãng, Lạng Sơn, là vì sợ nạn người Chiêm
đốt cung điện.

¹¹⁵¹ Khám: là tần dưới của tháp chùa.

Sử thần Ngô Sĩ Liên
nói: Thiên tử có cả bốn biển, kho tàng phủ khố đâu chẳng phải là [3b] của mình?
Đương khi nước nhà nhàn hạ thì làm tỏ chính hình, sửa sang lễ nghĩa, ví như con
chim đi lấy rễ dâu ràng buộc cửa tổ¹¹⁵², thì ai làm nhục mình được? Thế mà sợ tai nạn Chiêm
Thành đốt cướp, đem chở tiền của giấu tận hang cùng núi thẳm, làm kế tránh
giặc, thực là nhử giặc đến, chuốc lấy tiếng chê cười của đời sau. Có thể coi là
cả nước không còn người nữa vậy!

¹¹⁵² Nguyên văn: "Triệt bỉ tang
đồ, trủ mâu hộ đũ", là câu trong một bài thơ của Kinh Thi, ý nói phải đề
phòng sự biến lúc chưa xảy ra.

Hữu tướng quốc Cung Tín
Vương Thiên Trạch mất.

Canh Thân, (Xương
Phù) năm thứ 4 (1380), (Minh Hồng Vũ năm thứ 13). Mùa xuân, tháng 2, người
Chiêm xúi giục người Tân Bình, Thuận Hóa ra cướp Nghệ An, Diễn Châu, cướp của
bắt người.

Tháng 3, (Chiêm Thành
lại) cướp các nơi ở Thanh Hóa. Thượng hoàng sai Lê Quý Ly chỉ huy quân thủy, Đỗ
Tử Bình chỉ huy quân bộ đi chống giữ. Đến Ngu [4a] Giang¹¹⁵³, đóng cọc ở giữa sông
cầm cự với người Chiêm.

¹¹⁵³ Sông Ngu: là một nhánh sông Mã,
nay là sông Lạch Trường ở huyện Hoằng Hóa tỉnh Thanh Hóa.

Mùa hạ, tháng 5, Quý Ly
dẫn viên tướng chỉ huy quân Thần Vũ và Nguyễn Kim Ngao và tướng chỉ huy quân
Thị vệ là Đỗ Dã Kha ra đánh. Kim Ngao quay thuyền trở lại để tránh mũi nhọn của
giặc. Quý Ly chém Ngao để rao trong quân. Các quân nổi trống hò reo mà tiến.
Chúa Chiêm Chế Bồng Nga thua trận rút chạỵ Tử Bình từ đó cáo ốm, không giữ binh
quyền nữa. Chỉ còn Quý Ly chuyên lãnh chức Nguyên nhung hành Hải Tây đô thống
chế¹¹⁵⁴.

¹¹⁵⁴ Hải Tây: là vùng đất suốt, từ
Thanh Hóa trở vào đến Thuận Hóa. Đến đời Lê ( 1428) có đặt đạo Hải Tây (Hải Tây
đạo).

Mùa đông, tháng 11, lấy
Đỗ Tử Bình làm Nhập nội hành khiển tả tham tri chính sự, lĩnh chức Kinh lược sứ
Lạng Giang, được vài năm thì chết, được truy tặng Thiếu bảo, và được tòng tự ở
Văn Miếu.

Phan Phu Tiên nói: Bậc
danh nho các đời có bài trừ được dị đoan, truyền giữ được đạo thống thì mới
được tòng tự ở Văn Miếu, thế là để tỏ rõ đạo học có ngọn nguồn. Nghệ Tông cho
Chu An [4b], Trương Hán Siêu, Đỗ Tử Bình được dự vào đó, thì Hán Siêu là người
cứng cỏi, bài xích đạo Phật, An sửa mình trong sạch, bền giữ khí tiết, không
cầu hiển đạt, thì cũng tạm được. Đến như Tử Bình là hạng học nhảm chiều người,
tham lam bòn vét, là kẻ gian thần hại nước, sao lại được len vào chỗ đó?

Sử thần Ngô Sĩ Liên
nói: Tử Bình lén đánh cắp vàng cống của Bồng Nga, tậu bậy lừa vua, để đến nỗi
Duệ Tông đi tuần phương nam không trở về nữa, nước nhà từ đó liên tiếp có tai
họa Chiêm Thành vào cướp, tội ấy giết cũng chưa đáng, còn học nhảm chiều người
thì chê trách làm gì?

Tân Dậu, (Xương
Phù) năm thứ 5 (1381), (Minh Hồng Vũ năm thứ 14). Mùa xuân, tháng 2, thi
thái học sinh.

Tháng 2, sai quốc sư Đại
Than¹¹⁵⁵ đốc suất tăng nhân trong nước và các tăng nhân
không có độ điệp ở rừng núi, người nào khỏe mạnh thì tạm [5a] làm quân đi đánh
Chiêm Thành.

¹¹⁵⁵ Đại Than: là tên xã thuộc huyện
Gia Bình cũ, nay thuộc huyện Gia Lương tỉnh Hà Bắc.

Mùa hạ, tháng 4, chém
Hồ Thuật người Diễn Châu, vì nhân giặc Chiêm Thành, Thuật rủ người đi cướp của.

Tháng 5, lấy Đào Sư
Tích làm Nhập nội hành khiển hữu ly lang trung, Toàn Bân, cha Sư Tích, làm tri
Thẩm hình viện sự.

Tháng 6, rước thần
tượng các lăng ở Quắc Hương¹¹⁵⁶, Thái Đường¹¹⁵⁷, Long Hưng, Kiến Xương đưa về lăng lớn ở Yên Sinh
để tránh (nạn) người Chiêm Thành vào cướp.

¹¹⁵⁶ Quắc Hương: thuộc huyện Mỹ Lộc,
Nam Định cũ, nay thuộc tỉnh Nam Hà.

¹¹⁵⁷ Nay thuộc huyện Hưng Hà, tỉnh Thái
Bình.

Mùa thu, tháng 9, lấy
Nguyễn Nhiên làm Nhập nội hành khiển hữu ty. Nhiên người Tiên Du. Trong năm
Thiên Khánh¹¹⁵⁸ làm Chi hậu nội nhân, biết Nhật Lễ định giết
hại họ Trần, mật báo cho Thượng hoàng. Đến đây, Thượng hoàng nhớ công ấy, nên
trao cho ông chức đó.

¹¹⁵⁸ Nên sửa lại là Thiệu Khánh (1370 -
1372) Toàn thư: Tháng 10 (năm 1370), vua… tránh ra trấn Đà Giang…; còn Thiên
Khánh là niên hiệu của Trần Cảo 1426.

Mùa đông, tháng 10,
hoàng hậu Gia Từ băng ở am Tây chùa Chiêu Khánh (nay là chùa Triệu Khánh) hương
Long Đàm¹¹⁵⁹.

¹¹⁵⁹ Hương Long Đàm: nay là đất thuộc
huyện Thanh Trì, Hà Nội.

Vua dụ giết Quan phục
hầu đại vương Húc.

[5b] Nhâm
Tuất, (Xương Phù) năm thứ 6 (1382), (Minh Hồng Vũ năm thứ 15). Mùa xuân,
tháng 2, Chiêm Thành vào cướp Thanh Hóa. (Vua) sai Quý Ly đem quân đi chống
giữ. (Quý Ly) đóng quân ở núi Long Đại¹¹⁶⁰. Cho tướng coi quân Thần Khôi là Nguyễn Đa Phương
giữ hàng cọc đóng ở (cửa) biển Thần Đầu¹¹⁶¹.

¹¹⁶⁰ Tức núi Hàm Rồng ở Thanh Hóa.

¹¹⁶¹ Cửa biển cũ, sau đã bị lấp, ở
huyện Yên Mô cũ, nay thuộc huyện Tam Điệp, tỉnh Ninh Bình.

Người Chiêm tiến đến
bằng cả hai đường thủy bộ. (Quân giặc) ở trên núi lấy đá ném xuống, thuyền quân
ta bị hỏng nhiều. Đa Phương không đợi lệnh của Quý Ly, tự ý cho mở hàng cọc
xông ra đánh, một chốc thì thắng. Các quan thừa thắng tấn công. Chiêm Thành
thua to, chạy tán loạn vào rừng núi. Quân ta vây núi ba ngày, giặc nhiều tên bị
chết đói. Ta đốt hết thuyền bè của giặc, tàn quân giặc chạy trốn cả.

Tháng 3, đuổi giặc đến
thành Nghệ An rồi về.

Mùa hạ, tháng 4, tin
thắng trận báo về, phong Nguyễn Đa Phương làm Kim ngô vệ đại tướng quân.

Mùa thu, tháng 7, nước
to.

Mùa đông, tháng 10,
xuống chiếu cho quân dân Nghệ An, Diễn Châu đào các kênh ở Hải Tây.

[6a] Quý
Hợi, (Xương Phù) năm thứ 7 (1383), (Minh Hồng Vũ năm thứ 16). Mùa
xuân, tháng giêng, sai Lê Quý Ly thống lĩnh thủy quân đi đánh Chiêm Thành.

Bấy giờ mới đóng xong
các thuyền lớn có tên là Diễm Trị, Ngọc Đột, Nha Tiệp. Thuyền tới vùng biển Lại
Bộ Nương¹¹⁶² và Ô Tôn¹¹⁶³ bị sóng gió đánh hư hỏng. Dẫn quân về.

¹¹⁶² Sau là cửa biển Nương Loan ở huyện
Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh.

¹¹⁶³ Sau là vùng biển Vĩnh Sơn, huyện
Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình.

Mùa hạ, tháng 6, chúa
Chiêm Thành là Chế Bồng Nga cùng với thủ tướng La Ngai dẫn quân đi bộ theo chân
núi, từ trấn Quảng Oai¹¹⁶⁴ dò đưng đến đóng ở sách Khổng Mục. Kinh sư
kinh động. Thượng hoàng sai tướng chỉ huy quân Hoa Ngạch là Lê Mật Ôn đem quân
đi chống giữ.

¹¹⁶⁴ Trấn Quảng Oai: thời cuối Trần là
phủ Quảng Oai; đời Lê, gồm đất huyện Lương Sơn, tỉnh Sơn Bình và huyện Tùng
Thiện cũ, nay là một phần của huyện Ba Vì, Hà Nội.

Mật Ôn đến chân Tam Kỳ
(nay là phủ Quảng Oai) định bày trận chống giữ. Nhưng giặc đã mai phục từ
trước, quân voi đều xông ra, quan quân thua chạy, Mật Ôn bị giặc bắt sống.

Chiêm Thành từ đi Lê,
Lý tới đây, quân lính hèn nhát, hễ quân ta đến là đem cả nhà chạy trốn hoặc họp
nhau khóc lóc xin hàng. Đến Bồng Nga, La Ngai mới tập họp dân họ lại [6b], bảo
ban dạy dỗ, thay đổi dần dần thói cũ, trở nên can đảm, hăng hái, chịu được gian
khổ, nên thường hay sang cướp, trở thành tai họa của nước ta.

Nguyễn Đa Phương đôn
đốc quân lính dựng rào trại ở kinh thành, ngày đêm phòng giữ. Thượng hoàng ngự
sang sông Đông Ngàn để lánh giặc. Khi ấy có người học trò là Nguyễn Mộng Hoa để
cả áo mũ lội xuống nước kéo thuyền ngự lại, xin (thượng hoàng) ở lại đánh giặc,
nhưng (thượng hoàng) không nghe.

Sử thần Ngô Sĩ Liên
nói: Nghệ Tông thiếu can đảm. Giặc chưa tới đã lánh trước, thì người trong nước
như thế nào? Mộng Hoa là một người học trò, còn biết giữ Nghệ Tông lại, những
kẻ ăn thịt thực đáng khinh thay!¹¹⁵⁹.

¹¹⁶⁵ Kẻ ăn thịt: chỉ người làm quan.

Độc bạ Trần Công Niếu
cưỡi ngựa tuần tra, giặc đuổi theo, đến địa hạt Cát Giang, bị ngăn cách con
ngòi rộng đến một trượng. Ngựa nhảy qua ngòi thoát được, bèn đặt tên cho con
ngựa là Tử Bất Tề.

[7a] Mùa đông, tháng
12, Chiêm Thành dẫn quân về. Thượng hoàng ở cung Bảo Hòa¹¹⁶⁶, sai Thiêm tri nội mật
viện sự Nguyễn Mậu Tiên, Lễ bộ lang trung Phan Nghĩa và gia thần Vũ Hiếu hầu
(không rõ tên) ở Tiên Du thay phiên nhau chầu chực. (Thượng hoàng) ban cho ăn
và hỏi các việc cũ, ghi chép từng ngày, biên soạn thành 8 quyển, đầu đề là Bảo
Hòa dư bút¹¹⁶⁷, sai Đào Sư Tích đề tựa ở đầu sách để dạy bảo Quan
gia.

¹¹⁶⁶ Cung Bảo Hòa: ở núi Lan Kha, tức
núi Phật Tích ở xã Phật Tích, huyện Tiên Sơn, tỉnh Hà Bắc.

¹¹⁶⁷ Thiên Nghệ văn chì trong Đại Việt
Thông sử của Lê Quý Đôn ghi rằng Bảo Hòa điện dư bút có tám quyển.

Giáp Tý, (Xương
Phù) năm thứ 8 (1384), (Minh Hồng Vũ năm thứ 17). Mùa xuân, tháng 2,
Thượng hoàng cho thi thái học sinh ở chùa Vạn Phúc núi Tiên Du¹¹⁶⁸, (lấy đỗ) bọn Đoàn
Xuân Lôi, Hoàng Hối Khanh… ba mươi người.

¹¹⁶⁸ Chùa Vạn Phúc ở núi Tiên Du: tức
chùa Phật Tích ở núi Phật Tích, thuộc xã Phật Tích, huyện Tiên Sơn, tỉnh Hà
Bắc.

Mùa hạ, tháng 5, chọn
số thái học sinh còn lại cho làm thư sử ở cung Bảo Hòa.

Mùa thu, tháng 9, nhà
Minh bắt đầu đánh Vân Nam, sai bọn Dương Bàn, Hứa Nguyên mang tờ tư của bộ Hộ
sang đòi lương để cấp cho [7b] binh lính đóng ở Lâm An¹¹⁶⁹.

¹¹⁶⁹ Lâm An: tên lộ đời Nguyên ở Vân
Nam. Minh đổi thành phủ Lâm An, trị sở đóng tại huyện Kiến Thủy.

Mùa đông, tháng 11, sai
Triều phụng đại phu Lê Á Phu, Thiếu trung đại phu Đỗ Tử Trừng trả lời rằng: Đã
sai Hành khiển ty Trần Nghiêu Du đôn đốc Chuyển vận sứ ty các lộ vận chuyển
lương thực tới địa đầu huyện Thủy Vĩ¹¹⁷⁰ giao nộp rồi. Bấy giờ các quan sai đi, nhiều
người nhiễm lam chướng mà chết.

¹¹⁷⁰ Huyện Thủy Vĩ: đời Trần tức châu
Thủy Vĩ đời Lê, tương đương với toàn bộ tỉnh Lào Cai, tức gồm đất các huyện Bát
Xá, Mường Khương, Bắc Hà, Sa Pa, Bảo Thắng và thị xã Lao Cai.

Ất Sửu, (Xương
Phù) năm thứ 9 (1358), (Minh Hồng Vũ năm thứ 18). Mùa xuân, tháng giêng,
xét duyệt sổ sách quan văn võ.

Tháng 3, nhà Minh sai
sứ sang đòi hai mươi tăng nhân.

Trước đây, nước ta đưa
bọn nội nhân Nguyễn Tông Đạo, Nguyễn Toán đến Kim Lăng, vua Minh dùng làm cận
thần, đãi ngộ rất hậu. Bọn Tông Đạo tâu: "Tăng nhân nước Nam biết dựng đạo
tràng giỏi hơn tăng nhân phương Bắc". Đến đây (nhà Minh cho sứ) sang đòi.

Mùa thu, tháng 7, tư đồ
Chương Túc Quốc thượng hầu Nguyên Đán trí sĩ [8a] lui về Côn Sơn¹¹⁷¹, gửi cho các bạn làm
quan bài thơ, có câu rằng:

¹¹⁷¹ Côn Sơn: thuộc huyện Chí Linh, tỉnh
Hải Hưng.

Kim cổ hưng vong chân khả giám,

Chư công hà nhẫn gián thư hy?

(Còn mất xưa nay gương đã rõ,

Các ông sao nỡ vắng thư can?).

Thái Úy Trang Định
Vương Ngạc có bài thơ tặng rằng:

Ngã thị đương niên khí vật,

Công phi đại hạ kỳ tài.

Hội thủ nhất ban lão bệnh,

Điền viên tảo biện quy lai.

(Ngày nay tôi là đồ bỏ,

Ông không tài lạ cứu đời.

Cùng một lớp già đau ốm,

Ruộng vườn sớm liệu về thôi!).

Bởi vì khi ấy Quý Ly
đang giữ quyền binh, các bậc hiền nhân quân tử buồn lo thời thế, không thể
không biểu hiện ra câu thơ.

Ngạc lại làm bài thơ
yết hậu bằng quốc ngữ để châm biếm Nguyên Đán. Nguyên Đán tính chuyện thông gia
để mong tránh mối họa sau này, đem con là Mộng Dữ gửi gắm Quý Ly, Quý Ly đem
công chúa Hoàng Trung là con gái của cố tôn thất Nhân Vinh gả cho Dữ¹¹⁷². Sau Quý Ly trị nước,
lấy Mộng Dữ làm Đông cung phán thủ, em Mộng Dữ là Thúc Dao và Thúc Quỳnh làm
tướng quân, con cháu Nguyên Đán đều tránh được nạn.

¹¹⁷² Nhân Vinh có vợ là công chúa Huy
Ninh. Nhân Vinh chết, Nghệ Tông đem Huy Ninh gả cho Quý Ly, như vậy Hoàng Trung
gọi Quý Ly là bố dượng.

Nguyên Đán có hai người
con gái, con trưởng tên là Thái [8b], con thứ tên là Thai, sai nho sinh đem văn
học dạy cho hai người.

Nguyễn Ứng Long dạy
Thái, Nguyễn Hán Anh dạy Thai. Ứng Long nhân gần gũi lả lơi, làm thơ ca quốc
ngữ khêu gợi Thái, thông dâm với Thái, Hán Anh cũng làm thơ quốc ngữ bắt chước
Ứng Long. Thái có thai, Ứng Long bỏ trốn.

Đến ngày Thái đẻ,
Nguyên Đán hỏi Ứng Long ở đâu. Người nhà trả lời là Ứng Long sợ tội trốn đi
rồi. Nguyên Đán nói:

"Vận nước sắp hết,
biết đâu chẳng phải là trời xui nên thế, vị tất không phải là phúc".

Bèn cho gọi hai chàng
về bảo rằng:

"Người xưa cũng đã
có chuyện này. (Các ngươi) không thấy chuyện Văn Quân với Tương Như hay sao¹¹⁷³. Nếu (các ngươi) làm
được như Tương Như, truyền lại danh tiếng cho đời sau thì đó là điều mong muốn
của ta".

¹¹⁷³ Tương Như: tức Tư Mã Tương Như,
tên tự là Trường Khanh, người Thành Đô. Đời Hán Cảnh Đế làm vũ kỵ, thường thị,
dùng tiếng đàn khêu gợi người phụ nữ trẻ mới góa chồng là Trác Văn Quân, con
gái yêu của Trác Vương Tôn, rồi hai người mới lấy nhau. Sau được bố vợ giúp đỡ,
Tương Như trở nên giàu có, rồi làm quan, được phong tới chức Hiếu Văn viên
lệnh, rất giỏi về từ chương.

Hai chàng cảm ơn sâu
nặng, chăm chỉ học hành. Đến khi thi, cả hai đều đỗ. Thượng hoàng nói:

"Bọn chúng có vợ
giàu sang, như thế là kẻ dưới mà dám phạm thượng, bỏ không dùng".

Sau Hán Anh làm quan
đến chức Chuyển vận. Ứng Long đến nhà Hồ được cất nhắc [9a] sử dụng, đổi tên là
Phi Khanh (Phi Khanh sinh ra (Nguyễn) Trãi, cũng đỗ thái học sinh).

Nguyên Đán có tập thơ
tên là Băng Hồ¹¹⁷⁴, vài quyển, truyền ở đời. Bấy giờ Hàn lâm học sĩ Hồ
Tông Thốc cũng có tập thơ Thảo nhàn hiệu tần thi tập đều là cảm thời thế mà làm
cả.

¹¹⁷⁴ Theo Nghệ văn chi của Lê Quý Đôn,
Trần Nguyên Đán soạn Băng Hồ ngọc hác tập, 10 quyển. Cũng theo sách trên, Hồ
Tông Thốc soạn Thảo nhãn hiệu tần tập).

Bính Dần, (Xương
Phù) năm thứ 10 (1386), (Minh Hồng Vũ năm thứ 19). Mùa xuân, tháng 2, nhà
Minh sai Lâm Bốt sang đòi giống các loại cây cau, vải, mít, nhãn, vì nội nhân
Nguyễn Tông Đạo nói hoa quả phương Nam có nhiều thứ ngon. Vua sai bọn Viên
ngoại lang Phạm Đình đem sang, nhưng những cây ấy không chịu được rét, đi nửa
đường đều chết khô cả.

Nhà Minh lại sai bọn
Cẩm y vệ xá nhân Lý Anh sang mượn đường đánh Chiêm Thành, đòi 50 con voi, đặt
các dịch trạm từ phủ Nghệ An cung cấp cỏ, thức ăn, đưa voi đến Vân Nam.

Lấy Hồ Tông Thốc làm
Hàn [9b] lâm học sĩ phụng chỉ.

Tông Thốc (người Sĩ
Thành¹¹⁷⁵, Diễn Châu) tuổi trẻ đỗ cao, rất có tài danh. Trước
đó, Thốc chưa được nổi tiếng lắm, gặp tết Nguyên tiêu, có đạo nhân là Lê Pháp
Quan treo đèn đặt tiệc, mời khách văn chương đến dự làm vui. Thốc nhận thiếp
xin đề thơ, làm xong trăm bài thơ ngay trên bữa tiệc. Mọi người xúm lại xem,
rất thán phục. Từ đấy tiếng dậy kinh sư, vì giỏi văn học nên được người đương
thời kính trọng, mà thơ rượu thì không ngày nào không có.

¹¹⁷⁵ Sĩ Thành: nên sửa là Thổ Thành,
tên xã thuộc huyện Đông Thành, phủ Diễn Châu, nay thuộc tỉnh Nghệ An.

Trước kia Tông Thốc làm
An phủ, có lấy của dân, việc bị phát giác, Nghệ Tông thấy làm lạ hỏi ông chuyện
đó. Tông Thốc lạy tạ thưa rằng: "Một con chịu ơn vua, cả nhà ăn lộc
trời"¹¹⁷⁶, vua tha tội cho. Sau ông được thăng nhiều lần, đến
Hàn lâm học sĩ phụng chỉ kiêm Thẩm hình viện sứ, thọ hơn tám mươi tuổi, mất tại
nhà.

¹¹⁷⁶ Ý nói một người làm quan, cả họ
được nhờ.

Đinh Mão, (Xương
Phù) năm thứ 11 (1387), (Minh Hồng Vũ năm thứ 20). Mùa xuân, tháng 2,
Thượng hoàng từ cung Bảo Hòa trở về kinh đô.

[10a] Tháng 3, Lấy Lê
Quý Ly làm Đồng bình chương sự, ban cho một thanh gươm, một lá cờ đề tám chữ
"Văn võ toàn tài, quân thần đồng đức"¹¹⁷⁷. Quý Ly làm bài
thơ quốc ngữ tạ ơn.

¹¹⁷⁷ Văn võ toàn tài, vua tôi một dạ.

Sử thần Ngô Sĩ Liên
nói: Bọn loạn thần tặc tử mà thực hiện mưu kế của chúng, nguyên nhân không phải
là một sớm một chiều. Việc đó có ngọn nguồn hình thành dần từ lâu rồi. Cho nên,
thánh nhân phải nhận biết âm mưu đó từ sớm và thận trọng phòng giữ như giẫm lên
sương.¹¹⁷⁸. Họ Hồ cướp ngôi nhà Trần chẳng những vì Nghệ Hoàng
không thận trọng trước âm mưu của nó, mà còn vì đã gây ra đầu mối nữa.

¹¹⁷⁸ Kinh dịch có câu: "Lý sương
nhi kiên băng chí" (Giẫm lên sương thì biết sẽ có băng cứng), ý nói phải
thận trọng đề phòng sự biến xảy ra, khi mới thấy triệu chứng, như thấy có sương
là biết sẽ có đóng băng.

Mậu Thìn, (Xương
Phù) năm thứ 12 (1388), (từ tháng 11 về sau là Thuận Tông Quang Thái năm
thứ 1, Minh Hồng Vũ năm thứ 21). Mùa hạ, tháng 5, lấy Trần Đỗ làm cung lệnh. Đỗ
là con Thượng vị hầu Tông, mẹ Đỗ cải giá lấy Quý Ly, cho nên có lệnh này. Sau
Đỗ đổi làm họ Hồ.

Tháng 6, lấy Lê Quý Tỳ¹¹⁷⁹ là [10b] phán thủ
Tri tả hữu ban sự; nội nhân Nguyễn Vị làm Tri điện nội: Trần Ninh làm tri khu
mật viện sự.

¹¹⁷⁹ Tỳ là em của Quý Ly.

Nhập nội hành khiển tả
ty Vương Nhữ Chu trí sĩ, lấy Lê Dũ Nghị lên thay.