Phần VIII - Chương 1: PHILIPPE MESSMER

Philippe bây giờ mới hiểu ngày trước mình mơ cái vinh quang oai hùng của Francis Garnier với 200 quân chinh phục cái xứ sở bí hiểm này thật ngô nghê. Đó là cái vinh quang hào nhoáng của một kẻ mạnh ồn ào, như con công múa may trước một dân tộc còn đang mê ngủ. Cha Puginier thâm trầm bảo:

Năm 1886, chính phủ Pháp cử Paul Bert sang Đông Dương làm thống đốc Bắc Kỳ và Trung Kỳ. Lý do vì chính phủ Pháp thấy rõ chinh phục bằng quân sự đơn thuần sẽ khó khăn, cần có chính trị đi kèm mới mong bình định yên ổn xứ sở này.Ông Paul Bert là một người có uy tín. Ông là nhà sinh vật, học trò nối nghiệp của nhà bác học Claude Bernard. Ông là người cộng hòa, bạn của ngài Gambetta, Félix Faure, ông là nhà chính trị mềm dẻo. Khi sang tới Hà Nội, năm 1886, ông tuyên bố:

Ngài thống sứ giương cao lá cờ hòa bình, thịnh vượng và tiến bộ của nền cộng hòa Pháp, mong xoa dịu sự phẫn nộ, sự chống đối của người dân yêu nước Việt Nam.Cuộc xâm chiếm xứ Bắc Kỳ của người Pháp đã kéo theo hàng nghìn người công giáo bị giết, vì họ bị gọi là những "tên Phú Lãng Sa nội gián". Lương giáo giết lẫn nhau để trả thù. Lúc đó, tình hình đi đến cực đoan. Có những giáo sĩ người Pháp nói rằng "Đằng nào cũng chết, thà rằng chết mà cây súng trong tay còn hơn". Vậy là các giáo sĩ tự làm đại úy và binh sĩ là những người công giáo. Người ta thấy cha Aguesse, cha Arsac, cha Klinger mộ quân tiến hành tàn phá những làng bên lương. Những cuộc hành quân "trừng phạt" của họ đã tàn sát, cướp bóc, đốt phá, triệt hạ nhiều làng bên lương.Về vấn đề này, độc giả có thể đọc những dòng chữ sau đây của ông Trương Vĩnh Ký, một người Cơ đốc giáo khi ông ra thăm xứ Bắc Kỳ:

Vậy là nhiều người công giáo lúc đó đứng về phía người Pháp, đi lính cho Pháp, chỉ điểm cho Pháp, giúp đỡ người Pháp, cùng với người Pháp tham gia cuộc chiến tranh bình định xứ Bắc Kỳ. Những nhà quân sự và chính trị Pháp biết rằng công của nhà thờ rất to. Do vậy lắm nơi, lắm lúc, cha cố trở thành những kiêu binh. Trong những làng công giáo, cha cố Pháp trở thành một nhân vật trung tâm nắm trong tay cả quyền hành tâm linh lẫn quyền hành trần thế. Ông ta như một thứ già làng, như một ông quan, lắm khi như một ngài chúa đất, rồi đôi khi còn làm cả ông thầy thuốc... Nhân dân trông đợi tất cả vào ông ta. Giải quyết mọi việc trong làng, cầm cả chìa khóa trong tay đề mở cửa vào xứ thiên đàng. Nhiều cha cố dần thích thú với vai trò của mình vì gốc gác họ phần đông là nông dân. Và đã là nông dân, thì cái kiểu sống toàn trí, cái kiểu sống gia trưởng Khổng giáo như thế ắt là được thích thú.Nhưng, đối với nhà chính trị cộng hòa như ông Paul Bert, thì cung cách lẫn lộn giữa thần quyền và thế quyền, tách rời khỏi nhà nước bảo hộ như vậy là không được Trong một chỉ thị, Paul Bert trả lời cung cách chúa làng ấy như sau: