HỒI THỨ MƯỜI CHÍN

Trận Nam Hoa, Thì Hiến, Nghĩa Giao không mảnh giáp

Lũy Đồng Hôn, Thắng Nham, Vân Khả bại theo nhau.

San khi tống giam Trịnh Tuyền, Tây Định vương Trịnh Tạc sai con là Phú quận công Trịnh Căn thay làm nguyên súy, vào Nghệ An thống lĩnh binh quyền trước vẫn do Trịnh Tuyền nắm giữ.

Phú quận công Trịnh Căn vâng lệnh đi trấn thủ, bèn triệu đô đốc Hào Man Lê Thì Hiến, tham tướng đô đốc Nhuận quận công^[438] vào trong trướng bàn định. Quận Phú nói:

- Các ông giữ chức quan to ở triều đình, ăn lộc đỉnh vạc^[439] nên phải hết sức hết lòng bo đền ơn chúa. Nay chúa xứ Nam sai hai tướng Thuận, Chiêu đem quân ra quấy nhiễu miền biên giới, hiện đã chiếm bảy tám châu huyện ở xứ Nghệ An, đào hào đắp lũy, mưu tính kế sách lâu dài. Ấy là tội khinh mạn, coi triều đình ta như chỗ không người. Huống chi bọn Thuận, Chiêu lại khinh chúng ta quá lắm. Ta quyết thề rửa hận, có chúng không ta! Các ông nên mật truyền cho các đạo tuyển chọn, binh lính khỏe mạnh dám đánh, đến ngày hai mươi ba tháng này vào lúc chập tối thì lấy ghe thuyền của dân vạn chài để chở khí giới đạn dược, hạn tảng sáng ngày hai mươi bốn sẽ đánh thốc sang phía tây xã Nam Hoa^[440]trèo vào đánh phá trại quân Nam của trấn thủ Đại Thắng, nhổ luôn hai đồn của Thuận Nghĩa và Chiêu Vũ. Quân đi sau tiếp lên tiếp ứng bắt cho kì được hai tên tướng ấy giải nộp để lập công đầu.

^[438] Nhuận quận công: tên tước của Hoàng Nghĩa Giao.

^[439] Chữ Hán là “đỉnh chung”: ăn lộc đỉnh vạc, chỉ các quan to phẩm trật cao.

^[440] Nam Hoa: tên xã, nay là xã Nam Kim, huyệnNam Đàn, tỉnh Nghệ Tĩnh.

Cắt cử quân tướng đâu đó đã xong, các tướng tuân lệnh trở về doanh trại sửa soạn đợi lệnh.

Đến ngày bên Trịnh xuất quân đã nói ở trên, có người dân xã Phúc Châu ở phía bắc sông Lam thuộc huyện Nghi Xuân tên là Phàn Lân^[441] nghe lóng được tin Phú quận công bàn định với các tướng về việc cắt cử quân tướng các đạo, tự đến cửa quân của tiết chế Thuận Nghĩa mật báo việc tướng Bắc là đô đốc Phú quận công lĩnh binh quyền thay quận Ninh, đóng đồn ở Vĩnh Dinh, đã sai thự vệ Hiển Dương đến đậu thuyền ở bến sông xã Phúc Châu, chọn lấy tám mươi chiếc thuyền của dân bản xã cùng sáu mươi chiếc ghe đi biển của đân vạn chài, hẹn đến ngày hai mươi ba tháng sáu đem thuyền đến Vĩnh Dinh đậu ở bờ nam sông Lam, chia chở đạn dược khí giới, các vật phẩm quân nhu... Lại truyền cho bọn đô đốc Hào Man Lê Thì Hiến, đô đốc đồng tri Nhuận quận công Hoàng Nghĩa Giao, hẹn đến tảng sáng ngày hai mươi bốn người ngậm tăm, ngựa rọ mõm, lặng lẽ dẫn quân vượt sông Lam tập trung sức mạnh đánh vào lũy phía tây xã Nam Hoa để phá đồn thượng đạo của trấn thủ Đại Thắng. Phú quân công Trịnh Căn đốc xuất đại quân đi sau tiếp ứng, hợp sức với nhau đi bắt sống quân Nam.

Tiết chế Thuận nghĩa nghe Phàn Lân báo tin, cả giận nói:

- Quận Phú là đứa trẻ ranh miệng còn hơi sữa, sao dám giơ càng bọ ngựa chống xe? Ta quyt phải bắt sống hắn chém đầu đem bêu chợ mới hạ được cơn giận này.

^[441] Phàn Lân: Cương mục ghi là không rõ họ.

Nói đoạn sai người đem Phàn Lân đến buồng trọ của khách nghỉ ngơi, khoản đãi. Một mặt sai người mời đốc chiến Chiêu Vũ cùng các tướng đến trướng quân bàn định.

Tiết chế Thuận Nghĩa bảo đốc chiến Chiêu Vũ:

- Quận Phú tướng nhóc ngầm dùng quỷ kế sai quân đánh úp ta ở lũng thượng đạo tại xã Nam Hoa. Ông nghĩ kế mà bắt sống hắn!

Đốc chiến Chiêu Vũ cả cười đáp:

- Nếu Tây Định tự dẫn xác đến đây cũng bắt sống dễ như trở bàn tay, huống hồ chỉ một quận Phú nhãi ranh chẳng bõ cho bọn ta lo nghĩ. Xin tiết chế sai người phi báo cho trấn thủ Đại Thắng biết để chuẩn bị trước, cho gom nhặt rơm củi chất sẵn một chỗ ở bờ sông, tảng sáng ngày hai mươi bốn đem quân ra ngoài lũy dàn trận sẵn trên đường đi để đón đợi. Nếu thấy quân Bắc tiến xộc đến liền tung quân chặn đánh, giả vờ thua chạy vào lũy. Tôi sẽ sai quân đốt lửa làm hiệu. Nếu quân Trịnh thừa thế đuổi kịp, trấn thủ Đại Thắng thấy nổi lửa hiệu trên hờ sông thì nhanh chóng cho quân cung nỏ quay lại đánh. Nếu quân Bắc thua trận bỏ chạy thì đuổi gấp đến gần sông đè bắt quận Phú, kịp thời thu nhặt khí giới không được chậm trễ. Thế gọi là kế “thả mồi bắt cá”.

Lại sai trấn thủ Phù Dương đem một đội quân đến mai phục một chỗ trên gò núi phía tây xã Nam Hoa, hễ nghe tiếng súng nổ và thấy khói lửa báo hiệu thì cho quân xông ra đánh chặn đường để bắt bọn quận Hào, quận Nhuận. Tiết chế cùng tôi đem đại quân tiếp ứng theo đường thủy để chặn đường về của bọn quận Phú, khiến cho bọn chúng không còn mảnh giáp mà về, chẳng dám nhìn thẳng vào quân ta.

Thuận Nghĩa nghe Chiêu Vũ nói xong cả mừng, vỗ tay cười nói:

- Mưu kế của đốc chiến thật là tuyệt diệu, chính hợp ý ta.

Bèn truyền lệnh cho các tướng cứ theo mưu kế ấy mà làm, ai trái lệnh thì phải trách phạt nặng. Tiết chế Thuận Nghĩa liền sai người báo tin mật cho trấn thủ Đại Thắng như thế, như thế...

Tảng sáng ngày hai mươi bốn tháng sáu, quân Trịnh do hai tướng Hào Man và quận Nhuận cho quân vượt sông Lam bỏ thuyền lên bờ, chúc cờ, im trống, tiến về lũy phía tây xã Nam Hoa. Bỗng thấy phía trước cờ xí rợp đất, chiêng trống vang trời, một đoàn quân đang tiến đến chặn đường. Đó là quân của trấn thủ Đại Thắng đã dàn thế trận đợi sẵn. Đại binh bên Trịnh không dám tiến nhanh. Đại tướng Hào Man^[442]thúc quân tiến lên đánh gấp. Trấn thủ Đại Thắng vờ thua chạy về lũy Nam Hoa.

^[442] Bản A. 24 chép là “Hào Man đại bại”, đúng phải là Hào Man đại tướng.

Bọn Hào Man Lê Thì Hiến và quận Nhuận Hoàng Nghĩa Giao thừa thắng đuổi theo. Quân Nam chạy chậm, vừa chạy vừa ngóng nhìn về phía bờ sông. Bỗng thấy bên phía tây bắc sông có ngọn lửa bốc lên, khói đen tỏa mịt trời. Trấn thủ Đại Thắng liền hô quân quay lại ra sức đánh mạnh. Tiếng súng nổ vang như sấm dậy, đạn bay rào rào. Khi ấy quân Nam lên sức, một người địch nổi cả trăm người. Hào Man cả bại, vội thu quân chạy về, binh lính ném giáo trút giáp ai nấy đều tìm đường chạy trốn.

Quân Trịnh chạy được nửa đường, bỗng nghe có tiếng súng nổ trong rừng, rồi một đội quân tiến vọt ra, thảy đều hùng dũng, lẫm liệt uy phong. Quân Trịnh trông thấy cả kinh. Nhìn ra thì đó là quân của tướng Nam triều là trấn thủ Phù Dương. Phù Dương thúc quân đánh lớn.

Hào Man Lê Thì Hiến hoảng hốt trở tay không kịp vội bỏ quân chạy trốn, trên mình không một mảnh giáp, trong tay không một tấc sắt, cắm đầu chạy miết về phía bắc.

Đúng là:

Cầm đầu như hổ chuột.

Cuống cẳng tựa beo vồ.

Quận Nhuận phải lánh vào rừng tìm đường lẻn trốn. Hào Man Lê Thì Hiến thấy lửa hiệu ở bờ sông phía thượng lưu, ngờ quân Nam đặt phục binh, vì thế không dám cho quân tiến lên, chỉ theo đường ở hạ lưu, mạnh ai nấy trốn. Khi quân của Hào Man chạy đến bến sông thì thấy ở phía hạ lưu chiến thuyền của quân Nam nhiều vô kể đang vượt sông lướt tới. Đấy là đội thủy binh của tiết chế Thuận Nghĩa và đốc chiến Chiên Vũ đang tiến đến chặn đường. Lại nghe có tiếng hô to: “Quân sĩ gắng lên bắt sống Hào Man, quận Nhuận giải nộp sẽ được trọng thưởng thăng quan!” Hào Man nghe tiếng kinh hoảng rụng rời, đặt chân không vững, đành ngẩng mặt lên trời mà than rằng: “Phía trước là sông lớn, phía sau quân địch đuổi theo không đường trốn thoát. Thế là trời bắt ta phải chết ở đây này!” Bèn tuốt kiếm sắp tự sát.

Quân sĩ tùy tòng thấy vậy vội chạy đến can ngăn, chợt thấy phía thượng nguồn có đội thủy quân đang chèo thuyền lướt xuống, có tiếng hô lớn:

- Đô đốc chớ vội! Quân ta đã có tiếp ứng đây!

Hào Man nhìn kĩ liền bình tâm cả mừng, bèn lấy sức nhảy mạnh, ngã nhào vào trong khoang thuyền. Bấy giờ mới hay đó là nguyên súy Phú quận công Trịnh Căn đưa đoàn chiến thuyền đi cứu viện. Các đội quân bên Trịnh đều lần lượt tìm đường chạy trốn về Vĩnh Dinh. Quân Nam đuổi theo không kịp. Tiết chế Thuận nghĩa truyền lệnh thu quân về trại, triệu tập họp các tướng để bàn xét ghi tên vào sổ quân công, sai người đem về tâu nộp trước sân phủ chúa.

Hiền vương Nguyên Phúc Tần nghe tâu xong cả mừng, vuốt râu cười vang, nói rằng:

- Thuật dùng binh của hai tướng Thuận, Chiêu thật chẳng kém tài của Tôn, Ngô ngày trước.

Nói đoạt bèn sai chức sự là Kiêm Lược mang vàng bạc gấm lụa ra tận nơi trọng thưởng cho tướng sĩ ba quân.

Lại thưởng cho Phàn Lân, cho giữ chức cai đội để biểu dương còng trạng. Các tướng đều vái vọng nhận thưởng.

Công việc khao thưởng đâu đó đã xong, chức sự Kiêm Lược vội lên đường trở về ngự doanh ở Quảng Bình.

Người đời sau có làm thơ rằng:

Vung gươm thu tít tận từng mây,

Gặp gỡ đừng mong kịp trở tay.

Diệu kế bày choi kinh lũ ác,

Kì tài nức tiếng cõi Nam này.

Phù Dương mai phục ngăn đường thoát,

Thì Hiến kêu la động đất dày.

Chỉ bởi Trịnh gia còn vận thái,

Khiến nên bờ cõi khó thu ngay.

Lại nói bấy giờ ở Bắc Triều có viên cựu thần là Lại bộ thượng thư tả đô đốc Trạc quận công, người xã Thổ Sơn, huyện An Lão, xứ Hải Dương, đã từng thờ các đời chúa Bình An, Thanh Đô, nay tuổi đã tám mươi nhăm. Quận Trạc giỏi thiên văn địa lí, thông hiểu lược thao, ngũ kinh các sử đều có thể đọc thuộc, có tài của Liêm Pha, Lý Mục, có trí của Triều Thố, Bùi Độ, tướng mạo mặt rồng xương hạc, mắt biếc mây xanh, có tư thế của bậc tiên phong đạo cốt. Bấy giờ quận Trạc nhàn cư ngoài triều, thầm xét họ Trịnh nối đời giữ ngôi chúa thi hành chính sự giáo hoá nhiều điều sai trái, giết cha thí vua, không nghe lời nói thẳng, chỉ chuyên nghe những lời xu nịnh gièm pha, giết hại kẻ có công, thăng thưởng quan tước không đúng người, dân chúng đều lấy làm thất vọng. Vì thế quận Trạc đã gói ghém ấn thao đem trả trước vương đình, xin được về trí sĩ dưỡng gi

Tây Bịnh vương Trịnh Tạc cố nài giữ nhưng quận Trạc một mực cố từ, Tây Định bèn phải chuẩn cho về dưỡng lão. Quận Trạc vái tạ lui triều trở về quê nhà nghỉ ngơi.

Bấy giờ nhân có ông nghè hiệu là Mỵ Khê Tử ở kinh về thăm quê, quận Trạc bèn mời đến nhà chơi nói chuyện.

Quận Trạc hỏi:

- Ông có nghe nói chúa miền Nam hiện đóng quân ở đâu, thi hành chính lệnh thế nào không?

Mỵ Khê đáp:

- Quân Nam hiện đóng ở phía nam sông Lam, chia đồn đắp lũy phòng giữ rất vững chắc. Còn về quân lệnh thì rất nghiêm túc, chính lệnh càng rất khoan nới. Từ sau khi chiếm được Nghệ An, của cải trong dân gian tơ hào không xâm phạm, nhẹ sưu dịch thuế khóa, hình phạt khoan hòa, nghiêng lòng đãi kẻ sĩ, nhún mình để cầu hiền. Tôi trộm xét lòng nhân của Thang, Vũ cũng không hơn thế, đúng là bậc chúa hiền ở đời nay. Hơn nữa các bề tôi giúp rập: vũ thì có tiết chế Thuận Nghĩa cùng các tướng như Dương Trí, Phù Dương, Đại Thắng, Hùng Uy, Vân Long, đều là những viên tướng dũng cảm như Quan, Trương, Mã, Triệu; văn thì có đốc chiến Chiêu Vũ có tài năng như Gia Cát. Lưu Cơ, đến như bọn Vệ Thuần, Cống Hòa, Cống Giác, Cống Hiền là những người tinh thông thao lược, văn võ kiêm tài, đều có thể giúp đời được cả, thế gọi là vua sáng tôi hiền, rồng mây cá nước duyên gặp gỡ hiếm có nghìn năm. Đó là điều tôi được tai nghe mắt thấy chứ không dám nói sai.

Quận Trạc nghe xong tỏ vẻ buồn rầu bảo rằng:

- Cứ như lời ông nói thì quyền thế họ Trịnh cũng chẳng còn được mấy chốc nữa. Chỉ tiếc cho công lao của Minh Khang vương Trịnh Kiểm không truyền nối được muôn đời.

Chuyện phiếm vừa xong, Mỵ Khê Tử đứng dậy cáo từ ra về. Đêm ấy quận Trạc thong thả dạo bước trước sân nhà, nhìn lên trời thấy ngôi sao Sâm đầu hướng về phương Bắc đuôi chỉ về phương Nam, ở giữa có một làn mấy xanh che khuất. Lại có sao La chiếu vào cung tử vi, sao Tuế phạm vào chòm Thị Túc. Nhớ lời sấm ngữ có câu: “Hầu binh bách vạn hồi gia” (Rồi quân trăm vạn về nhà), quận Trạc bèn đập tay lên ngực nói rằng:

- Khí vận họ Trịinh chưa hết, Nam sớm muộn sẽ rút về. Đất Trung đô không còn phải lo ngại gì.

Nói tiếp thượng tuần tháng chín năm ấy có bọn Huân Lộc, Lái Kiêm, Lái Thốn người ở Vĩnh Dinh thuộc Bắc triều lén qua bờ Nam sông Lam tìm đến quân doanh Khu Độc xin bái yết đốc chiến Chiêu Vũ báo tin bọn họ ở bên bờ Bắc, ngày hôm qua nghe nói nguyên súy Bắc triều là Phú quận công Trịnh Căn cùng các tướng hội họp. Quận Phú nhận thấy Thắng Nham đóng giữ lũy Đồng Hôn^[443] địa thế thấp mỏng, nay đang lúc cuối thu đầu đông nếu gặp mưa to gió lớn có thể bị nước lũ dâng ngập. Chiêu Vũ bên Nam vốn là bậc tướng tài, lại hiểu cả khí số, nếu biết bên ta chưa kịp chuẩn bị, nhân sơ hở mà đánh thọc sang thì Thắng Nham làm sao mà chống giữ nổi, huống chi nếu sai sửa đắp cao lên thì sợ lại thêm một lần khiến cho lòng quân xao xuyến, khó mà thu phục được. Vì vậy, quận Phú gọi các tướng đến họp để hỏi mưu kế chống giữ. Quận Liêm, quận Mỹ thấy quận Phú hỏi như thế, bèn xin quận Phú gấp sai người mật truyền cho Thắng Nham dời trại quân đến đóng ở dưới chân ngọn núi đất, chia quân chặn giữ những chỗ đồi gò sông lạch để tăng thanh thế. Nếu xảy lũ lụt, quân Namthừa thế đánh sang thì Thắng Nham đã có núi đất làm chỗ dựa, đánh hay giữ đều được dễ hơn, có thể nói là không phải lo nữa. Đợi cho hết đông sang xuân sẽ trở lại đóng giũ lũy Đồng Hôn. Như thế thì cứ cao gối ngủ yên không phải lo ngại gì hết.

^[443] Đồng Hôn: tên thôn ở xã Mỹ Dụ, huyện Hưng Nguyên, Nghệ Tĩnh.

Bọn Huân Lộc nói các tướng bên Bắc bàn luận như thế nhưng chưa kịp thi hành, vì thế họn Huân Lộc xin đến báo tin để cảc tướng Nam triều được biết. Đốc chiến Chiêu Vũ nghe xong cười đáp:

- Quận Phú chỉ là đứa trẻ con, sao đủ mưu trí sâu xa mà dự liệu được ý đồ của ta. Ta đã tính trước rằng ngày Quý Hợi hai mươi nhăm tháng này là ngày sao Chẩn sáng nhất trong tháng, tất sẽ có mưa to gió lớn. Hơn nữa lại co mây đen phát ở phía cửa lớn của chòm Bắc đẩu, mây trắng che ở cung Chấn^[444] thì ở phía tây bắc sẽ có mưa to gió lớn nước dâng. Ta đã chuẩn bị sẵn, bên Trịnh có biết thì cũng đã muộn. Ta sẽ nhanh tay lấy trước để mưu kế khỏi bị tiết lộ. Các ông cứ tạm nghỉ trong doanh đợi xem quân ta phá trước lũy Đồng Hôn khiến cho quận Phú ớn lòng không thi hành được mưu kế nữa.

Nói đoạn Chiêu Vu sai người phi báo cho tiết chế Thuận Nghĩa biết tin ấy. Tiết chế Thuận Nghĩa bèn truyền cho cai cơ Hùng Uy sửa soạn đầy đủ khí giới, đợi đến ngày hai mươi nhăm có mưa to gió lớn, nước sông Lam dâng cao sẽ đem quân đánh thốc sang phá lũy Đồng Hôn của Thắng Nham. Tiết chế Thuận Nghĩa đích thân đem quân đi tiếp ứng.

^[444] Bản sao chép: “ư tinh thần chi cung”. Tinh thần có nghĩa là các tinh tú nói chung. Ở đây chỉ về phía tây bắc ứng với cung Chấn tinh (sao Chấn). Chữ Chấn gồm Vũ +Thần, có lẽ chép sót bộ Vũ mà nhầm thành.

Tảng sáng ngày hai mươi bốn bỗng thấy mây đen bốn phía kéo đến, mưa gió sấm chớp đầy trời, cát bay đá chạy ào ào, nhà cửa xiêu đổ. Ngày hai mươi nhăm ở xứ Đồng Hôn nước ngập sâu hơn năm, sáu thước.

Thắng Nham thấy vậy cả sợ. Bỗng nghe phía ngoài lũy dậy tiếng hò reo, súng nổ vang trời. Lại thấy quân Nam ngồi trên thuyền đang lưới sóng tiến đến. Đó là đội quân của đốc chiến Chiêu Vũ cùng lúc ập qua, vượt lũ nhảy vào đánh phá doanh trại của Thắng Nham.

Bấy giờ Thắng Nham đang đốc thúc quân lính vận chuyển quân nhu khí giới để rời trại đi nơi khác, thấy tình thế như vậy ai nấy đều kinh hoàng không kịp trở tay. Quân lính của Thắng Nham cũng chẳng có lòng ham đánh. Thắng Nham một mình chạy lên núi đất tìm đường trốn thoát. Bấy giờ quân Trịnh ở lũy Đồng Hôn chết đuối nhiều không kể xiết, binh lính bị hắt sống thì gào khóc kêu la động đất vang trời.

Lại nói Thắng Nham chạy trốn dọc đường đói khát khốn khổ, ngoái lại thấy quân Nam vẫn đuổi sát phía sau. Gặp tên quân thuộc hạ mang nồi niêu chạy gấp theo sau, Thắng Nham thở dốc ngồi bệt bên vệ đường để đợi, rồi sai tên quân ấy tìm một nơi khuất gió trên sườn núi, đào lỗ bắc nồi nấu cơm ăn cho đỡ đói. Nhưng cơm chưa kịp chín đã thấy ở góc đông nam bụi bốc mù trời, một đội quân cưỡi ngựa đang gấp đường đuổi tới. Cờ xí lóa mắt, tên lông đạn đá rào rào như mưa. Thắng Nham cả sợ trèo lên núi đất nhìn cho rõ. Đó là quân của tiết chế Thuận Nghĩa và cai cơ Hùng Uy. Thắng Nham kinh hồn bạt vía, lại thêm bụng đói như cào, không tài nào chống cự nổi, vội cúi đầu co chân nhằm về phía Eo Ống mà chạy. Quân Nam đuổi theo không kịp, chỉ thu nhặt được khi giới đạn dược, voi ngựa nhiều không kể xiết. Tiết chế Thuận Nghĩa đánh trống thu quân quay trở lại sông Lam, xuống lệnh cho quân sĩ nghỉ ngơi. Ba quân các tướng đều đến dâng công.

Tiết chế Thuận Nghĩa đập vào vai đốc chiến Chiêu Vũ nói rằng:

- Trận thắng hôm nay đủ thấy ông điều binh khiển tướng thật tài giỏi hơn người, đâu phải chỉ riêng người xưa bàn định trù hoạch trong chốn màn trướng mới là đáng khen.