Đối với những kẻ mang mặt làm « dân chi phụ mẫu » mà chẳng ra chó gì, các thi nhân nước ta thường hay làm thơ châm biếm và đả kích.

Thí dụ 1951 một ông dược-sư Tây vợ đầm đã có những « thành-tích » như chế thuốc cảm giả, như thông dâm với con sen con ở, và bị kiện song hôn, được đưa lên ngồi ghế thị trưởng Hà-nội để tha hồ đớp hít, thì ít lâu sau, có ngay một bài thơ đem dán ở trước tòa thị chính :

Hà Nội nhà ta thực phúc đầy,

Có anh mặt choắt lắm tài thay.

Bột mì giã nhỏ viên thành thuốc,

Con ở đưa lên phễn với thầy,

Tiền thuế dân đen thu chặt két,

Đồng lương chính phủ ních đầy tay.

Con người kỳ lạ là ai đó.

Chính bác song hôn mặt đóm đầy.

Ở Saigon mới đây, một ông lớn chỉ vì « tài liếm bà nọ » mà được làm nên, được trọng dụng nên thi sĩ Hải-Châu T.N.M. đã có bài để vịnh :

Khắp cả miền Nam dậy tiếng đồn,

Có quan Bộ nọ khéo luồn trôn,

Lầu cao « bà chúa » vờ rơi dép,

Gác trống « Ông Hoàng » bị liếm lôn,

Kiến nghiệp sao đành nhơ khí tiết,

Ham danh nên nỗi hoại tâm hồn.

Trách thầy địa-lý phân kim lệch.

Mã táng long hầu phát khuyển môn. 21

Tạm kể mấy bài bí mật và gần nhất đây thôi chứ lục cả xưa kia, và những bài đã đăng lên mặt báo thì không biết bao nhiêu mà kể…

Tuy nhiên, nếu nói đến tính chất giai thoại, phải nói là bài « Án Sát Thụ Ngọc Lương » và bài ông Án này họa lại.

Với Thụ-Ngọc-Lương, kẻ viết bài này không biết ông ta quê quán ở đâu, chỉ biết sơ lược là xuất thân khoa bảng, và làm án sát tỉnh Hưng-Yên thời còn mồ ma thực dân Pháp bảo hộ.

Không rõ ông làm ăn ra sao, mà một buổi sớm tại trước cửa tòa án, bỗng có một tờ giấy đã được bàn tay bí mật dán lên, trong viết một bài thơ đả kích ông thậm tệ :

Án sát gì mày Thụ-Ngọc-Lương ?

Miệng thì ư ử mắt thì dương.

Bạt tai tổng lý lòng không nghĩ,

Bóp cổ lương dân dạ chẳng thương.

Xử kiện bầy nhầy như tổ đỉa,

Bút phê nhí nhoái tựa đầu lươn.

Văn nhân tài tử nào ai tá ?

Xỏ khổ khiêng sang trả Sứ-đường. 22

Bọn lính canh tòa án thấy vậy liền gỡ bài thơ ấy đem vào trình quan án. Người ta tưởng ông Lương cũng như các quan khác, tức sẽ nổi trận lôi đình, cho xé đi để phi tang, và cho bí mật điều tra xem ai là tác giả. Nhưng trái lại khác hẳn, quan án Lương sai lính cứ đem bài thơ ra dán y chỗ cũ cho công chúng xem rồi tự làm một bài họa dán kèm vào bênh cạnh như sau :

Án sát ông đây Thụ-Ngọc-Lương,

Gặp tuần hoa nở cánh hồng dương,

Mẹ sư tổng lý lòng không nghĩ.

Con đỏ triều đình dạ vẫn thương.

Trộm cắp bỏ tù trơ mắt ếch ;

Gian ngoan đòn đánh tuốt da lươn

Cha con cò trắng quay đầu lại,

Có lúc căng xương chốn tỉnh đường.

Nếu bài trước người ta mắng ông là ức hiếp tổng lý, là đục khoét dân lành, là xử kiện, phê đơn chẳng ra gì, thì bài họa lại, ông vừa thanh minh : lúc nào cũng thương xót dân đen, vì dân là con đỏ của triều đình, vừa cho biết những tổng lý bị ông bạt tai chỉ là những tên không biết nghĩ, những kẻ bị bỏ tù chỉ là những tên ăn trộm ăn cắp. Ngoài ra ông lại cảnh báo cho biết những kẻ ngoan cố, bướng bỉnh hãy coi chừng, có ngày ông còn sai nọc cổ căng xương ra đánh chớ không phải chơi đâu.

Chẳng biết hành động của ông có đúng với lời thơ ông không ? Nhưng thấy cách đối phó như trên cũng rất là đáng khen, vì ông biết lấy văn chương để đối lại văn chương. Và đó là đòn chưởng chánh trị khá cao. Nếu im đi, thì người ta cũng biết, và ai đó, tác giả có thể lên mặt ở chỗ đã bí mật chơi xỏ ông được. Còn thế này hễ người ta nhắc lại bài thơ kia, tức phải kể luôn bài thơ nọ, không kể không được, vì nó đã thành cuộc xướng họa. Mà kể đến là đã tự thanh minh, tự biện hộ và tự trả đũa lại dùm ông với những lời lẽ của tác giả trên kia.

Qua việc làm trên, dù ai không thích ông ở chỗ ra làm việc cho Pháp, cũng phải khen ông là khôn, là cũng đáng mặt làm thầy nhiều kẻ khác, nhất là những kẻ cầm quyền dân quyền nước mà lúc nào cũng sợ tai mắt dân nước như vi trùng sợ ánh sáng mặt trời…