Ngụy biện học sinh nào cũng biết

Bạn sẽ ngạc nhiên với thứ mà mọi học sinh đều biết. Mong mỏi bảo đảm người khác phải phục tùng mình trong những tuyên bố gây tranh cãi, người tranh cãi trịnh trọng cam đoan với người đối thoại rằng học sinh nào cũng biết sự thật mà anh này đang nói. Vì không muốn mình bị coi là không biết những vấn đề mà trẻ con cũng biết, người kia thường giữ im lặng về sự hoài nghi của mình. Do đó, những tuyên bố phức tạp và đáng ngờ thoát khỏi sự chất vấn.

Học sinh nào cũng biết rằng tỷ lệ gen mất đi trong một hệ thống tái tạo kín được thể hiện bằng một công thức đơn giản và nổi tiếng.

(Thực tế đây là chủ đề chính cho cuộc thảo luận về súng cao su và cây dẻ ngựa.)

Chiến thuật này mang tính ngụy biện. Mục tiêu cơ bản của nó là nâng tuyên bố lên cao hơn các bằng chứng để bảo đảm nó được chấp nhận. Người nghe bị dẫn dụ để tán đồng không phải do tính thuyết phục mà do sự xấu hổ và nỗi sợ bị nghĩ là mình thiếu kiến thức hơn một đứa trẻ. Theo đó, giá trị của luận điểm không được cân nhắc kỹ càng.

Chiến thuật này được sử dụng rộng rãi tới nỗi giới trẻ thiếu may mắn ngày nay bị đè nặng trên vai với hàng đống quyển bách khoa toàn thư. Hiếm có thứ gì đứa trẻ đó không biết.

Như người đồng nghiệp thông thái của tôi hiểu không chút nghi ngờ, học sinh nào cũng biết rằng vụ xử Rex v. Swanson năm 1749 là tiền lệ cho việc sử dụng còi trên đường cao tốc công cộng.

(Và bạn có thể chắc rằng học giả luật đầy tài năng, nếu trẻ trung, đó cũng biết phán quyết trong vụ xử Higgins với Matthews năm 1807.)

Cậu học trò đã nhắc tới nãy giờ có một năng lực trực giác rõ ràng và được ca tụng rộng rãi cho khả năng này:

Tại sao, chuyện những đám mây bụi khí giữa các vì sao từ rất lâu đã bị hút vào quá trình nóng sáng và phát ra phóng xạ đen không phải vì sự nở ra của vũ trụ là điều rất hiển nhiên, ngay cả với một đứa trẻ.

(Chẳng rõ bọn trẻ có thấy điều này rất hiển nhiên trước khi trở thành học sinh hay sau khi đã đi học được vài bữa không.)

Ngụy biện này là trường hợp đặc biệt của ngụy biện tổng quát hơn về sự quảng cáo láo, trong đó cốt ở việc ca tụng quan điểm của cá nhân bạn. Vì bạn rào trước bằng thông tin rằng học sinh nào cũng biết và nó quá hiển nhiên với trẻ con, bạn đang rải hoa hồng trên đường đi. Ngụy biện này có thể được sử dụng hiệu quả bằng cách mở đầu bằng những lý lẽ “hiển nhiên rằng” mà thực ra chẳng rõ ràng chút nào.

Chúng tôi tin rằng đây là những sự thật hiển nhiên.

(Vậy ai không đồng ý tức là rất ngu ngốc.)

Để sử dụng ngụy biện này hữu hiệu, bạn không bao giờ được tham gia vào một cuộc tranh luận nếu chưa dắt theo nửa số trẻ em trong nhà trẻ. Bên cạnh đứa trẻ và mọi học sinh, thậm chí bạn cũng cần một kẻ ngốc nghếch thông thái. Kẻ mới vào nghề sẽ ở bên cạnh bạn để chỉ dẫn cho các chuyên gia và nhìn chung bạn sẽ cần tất cả mọi người.

“Ai cũng biết rằng…”

(Dù rằng không có ai khác nhưng bạn có cặp mắt rất tinh.)

Khi muốn bảo vệ một quan điểm thực sự mang tính tranh cãi, bạn có thể điều động cả đội hình ra tiếp ứng:

Học sinh nào cũng biết các mô tả về những vị khách ở Ezekiel; và ngay cả một tên ngốc cũng nhận ra những thảm họa cổ xưa xuất phát từ sự xáo trộn trật tự vũ trụ. Một đứa trẻ cũng có thể nhận ra những sức mạnh ngoài trái đất có liên quan ở đây, do đó việc trái đất đã bị tấn công hàng thế kỷ qua là điều hiển nhiên với tất cả mọi người. Giờ thậm chí cả người mới nghiên cứu UFO cũng biết rất rõ…

(Đến lúc này thì học sinh và tên ngốc chắc hẳn đã đá văng tất cả mọi người ra khỏi cuộc tranh luận.)

Dù vậy hãy cẩn thận trước những cậu học sinh thực tế. Nếu có cậu nào trong số thính giả ngồi nghe bạn nói, cậu ta chắc hẳn sẽ đứng lên chống lại bạn bằng các dữ kiện thực tế. Vài dữ kiện trong đó lại quá đúng.

Ngoại lệ chứng minh quy luật

Các ngoại lệ tất nhiên bác bỏ những quy luật. Dù vậy, rất nhiều người khi tuyên bố của mình phải đối đầu với những phản ví dụ sẽ chối bỏ nguyên tắc này bằng ngụy biện “ngoại lệ chứng minh quy luật”. Ngụy biện này bao gồm hành động chối bỏ một phản bác có căn cứ.

“Bạn không bao giờ tìm thấy bài hát nào viết về những thành phố ở Anh nằm xa London.”

“Vậy thì ‘Scarborough Fair ’ thì sao?“

“Nó là ngoại lệ chứng minh quy luật trên.”

(Nếu không tính Liverpool và Old Durham.)

Nguồn gốc của ngụy biện này nằm ở việc thay đổi cách thức sử dụng ngôn ngữ. Từ “chứng minh” từng có nghĩa là “kiểm tra” giờ đây được dùng để quy cho việc thiết lập cái gì đó vượt ngoài sự nghi ngờ. Thứ gì đó phải được “chứng minh” để được coi là có chất lượng và cách hiểu đó được truyền tải xuống chúng ta ở ngụy biện này. Nếu một ngoại lệ được nhìn nhận là có căn cứ, ngoại lệ đó sẽ đặt quy luật vào một bài kiểm tra và bác bỏ nó thay vì chứng minh nó theo nghĩa hiện đại của ngôn từ:

Không có nhân vật tiểu thuyết nào từng thu hút người hâm mộ ở các nước xa xôi bằng những ngôi sao nhạc pop. Tất nhiên Sherlock Holmes làm được điều đó, nhưng ông chỉ đơn thuần là ngoại lệ chứng minh quy luật mà thôi.

(Một ngụy biện sơ cấp, Watson thân mến ạ.)

Có một cách rất mơ hồ, theo đó một ngoại lệ có thể giúp chỉ ra một sự thật tổng quát đối lập. Nếu tất cả chúng ta đều nhìn nhận và xác định một ngoại lệ rất khác thường thì nó sẽ cho thấy rằng chúng ta thừa nhận có tồn tại một quy luật đối lập với nó. Theo cách hiểu này, chúng ta nhìn nhận trường hợp này là ngoại lệ so với sự thật phổ biến khác:

Các tiến bộ y học được thực hiện thông qua nghiên cứu cần mẫn chứ không phải may mắn. Tôi biết về trường hợp tìm ra penicillin, nhưng đó chỉ là điều tình cờ trong hàng triệu phát hiện.

(Dù đúng hay sai, đây là một phát biểu có lý cho thấy quy luật trên không phải là phổ quát. Sự đồng tình của mọi người với ngoại lệ độc nhất vô nhị chỉ ra rằng quy luật đó vẫn có ngoại lệ.)

Thậm chí trong trường hợp đặc thù này, ngoại lệ cũng bác bỏ quy luật phổ quát. Vấn đề của những phát biểu phổ quát là thực sự chỉ cần một ngoại lệ để phủ định nó. Thế giới thời trung cổ đầy rẫy những quy luật phổ quát cam đoan rằng mặt trời sẽ luôn mọc và lặn mỗi ngày và không có thứ gì gọi là thiên nga đen cả. Chuyến đi đến vùng đất mặt trời mọc lúc nửa đêm sẽ đánh sập tuyên bố đầu tiên và sự phát hiện thiên nga đen ở Úc sẽ loại trừ phát biểu thứ hai. Nhiều người sẽ cảm thấy rất dễ chịu nếu được sống trong thế giới của sự chắc chắn, bao quanh là những quy luật phổ quát to lớn. Các ngoại lệ đến kêu gào ở thế giới ấm cúng đó chẳng khác nào những con sói xung quanh đám lửa trại. Chúng mang đến sự không chắc chắn và sự hoài nghi, và sự xúi giục nhanh chóng sử dụng ngụy biện này nhằm dẹp bỏ các ngoại lệ để chúng ta có thể tiếp tục cuộc sống như trước đây.

Trường hợp ngoại lệ sẽ chứng tỏ quy luật phổ quát là ngụy biện yêu thích của những người hay đưa ra phán quyết khẳng định. Họ chia thế giới thành những nhóm khác nhau một cách gọn gàng và không muốn để những ngoại lệ khó chịu kia xâm nhập vào cỗ máy quan điểm thế giới đang trơn tru của họ. Trong thế giới vận hành trơn tru của họ, tất cả các ngôi sao nhạc pop đều nghiện thuốc, tất cả những nhà hoạt động vì phụ nữ đều là phụ nữ đồng tính và tất cả thanh niên đều là những tên quái dị. Bất kỳ ngoại lệ nào đều bị tống khứ gọn gàng như nhau bằng ngụy biện “ngoại lệ chứng minh quy luật”. Điều tuyệt vời về ngụy biện này là nó khiến lập luận của bạn không thể bị tấn công bởi những chỉnh sửa kiện tính. Những bằng chứng làm bạn lúng túng khi chỉ ra bạn đã sai rành rành có thể được nuốt gọn như “ngoại lệ chứng minh quy luật” và chỉ là một đoạn dừng nhỏ trong tuyên bố hùng hồn của bạn.

“Cho chúng tôi vay năm đồng đi. Trước giờ tôi luôn trả lại cho anh mà.”

“Vậy còn tuần trước thì sao?”

“Đó chỉ là ngoại lệ (chứng minh quy luật) thôi. Anh biết là trước sau gì anh cũng nhận lại tiền mà.”

(Bạn hãy đi giày vào và chuẩn bị chạy thật nhanh đi!)

Tiền đề loại trừ

Lập luận chuẩn ba đoạn được biết đến với tên gọi tam đoạn luận có hai tiền đề và một kết luận; tiền đề là các bằng chứng và kết luận được rút ra từ đó. Nếu cả hai tiền đề loại trừ nhau thì không kết luận nào được rút ra một cách có căn cứ từ chúng và ngụy biện này được gọi là ngụy biện tiền đề loại trừ.

Người khéo tay không phải là thợ làm bánh, không thợ làm bánh nào là ngư dân, do đó không người khéo tay nào là ngư dân.

(Nghe có vẻ đủ hợp lý, nhưng lý luận này còn ám muội hơn cả một người khéo léo. Nếu sử dụng “người trốn thuế” thay vì ngư dân, chúng ta sẽ kết thúc bằng cách nói “không người khéo léo nào là những kẻ trốn thuế.” Ai cũng biết điều này không đúng sự thật. Vấn đề nằm ở chỗ hai tiền đề loại trừ.)

Căn nguyên của ngụy biện này khá rõ ràng. Hai sự việc kết nối với nhau thông qua mối quan hệ với sự việc thứ ba. Khi cả hai tiền đề đều mang tính phủ định, tất cả những gì chúng ta nghe thấy là hai tiền đề hoàn toàn hay một phần nằm ngoài nhóm của sự việc thứ ba. Chúng ta có thể làm vậy dù chúng có liên quan với nhau và do đó không kết luận nào về mối quan hệ có thể được rút ra:

Vài người nấu bia không phải những kẻ ngốc, vài kẻ ngốc không giàu có, do đó vài người nấu bia không giàu có.

(Bạn đã từng biết một người nấu bia nghèo chưa? Với hai phát biểu phủ định, những kẻ ngốc không giàu có không nhất thiết phải là những người nấu bia. Nếu điều này nghe vẻ rối rắm, hãy nhớ hai đúc kết sau: hai phát biểu phủ định không chứng minh được điều gì và tất cả những người nấu bia đều giàu.)

Ngụy biện này có xu hướng hay xảy ra vì có người thực sự tin rằng nếu một tập hợp bị loại trừ khỏi cái gì đó và kế tiếp tập hợp đó lại bị loại trừ từ một thứ gì đó khác, thì tập hợp đầu tiên cũng được loại trừ từ nó. Nếu John không thể vào được nhóm Masons và nhóm Masons không thể vào được câu lạc bộ đồng quê, thì có vẻ hợp lý khi cho rằng John không có cơ hội vào được câu lạc bộ đồng quê. Tuy nhiên, vì nhóm Masons không thể vào được, John lại có thể có cơ hội cao hơn vì anh không nằm trong nhóm này.

Không ai ăn bánh pudding gầy gò cả, và vài người hút thuốc không ăn bánh pudding, do đó vài người hút thuốc gầy gò.

(Rất nhiều người trong chúng ta không ăn bánh pudding, nhưng hai phát biểu phủ định về chúng không nói được gì về những người hút thuốc cả. Nếu những người hút thuốc gầy gò thì rất có thể là do những cảnh báo sức khỏe và thiếu tiền mua bánh pudding ăn sau khi đã trả tiền mua thuốc lá.)

Khi muốn sử dụng ngụy biện tiền đề loại trừ, bạn nên cố biến những phát biểu phủ định của mình thành một sự thật mà người nghe sẽ chấp nhận. Khi bạn đi đến kết luận có vẻ hợp lý, họ sẽ cho rằng bạn đã chứng minh nó. Bạn sẽ không thể tiến xa được nếu bắt đầu bằng những phát biểu như: “Không viên chức nào trong hội đồng lười biếng cả”, mà thay vào đó hãy cố đưa ra phát biểu trong phạm vi kinh nghiệm của những người nghe. Hãy sử dụng những sự thật cố nhiên như: “Không người thợ dọn nhà nào cẩn thận cả.”

Ngụy biện khẳng định sự tồn tại

Đó là một đặc tính kỳ lạ của lý luận khi tất cả những phát biểu về tổng thể một nhóm không thực sự nói cho chúng ta biết có tồn tại thành viên nào trong nhóm hay không.

Tất cả những con mèo đều ích kỷ.

(Phát biểu này nói với chúng ta rằng nếu có loài mèo thì chúng là những con vật ích kỷ. Nó không chứa đựng thông tin chứng minh sự tồn tại của loài mèo nhiều hơn sự tồn tại của loài kỳ lân nếu có một phát biểu tương tự thế này về loài vật đó.)

Tuy nhiên, những phát biểu về vài thành viên trong nhóm lại ẩn ý rằng có sự tồn tại của những thành viên trong nhóm đó.

Vài con mèo ích kỷ.

(Phát biểu này nói cho chúng ta biết có những con mèo và vài con trong số chúng ích kỷ.)

Ngụy biện khẳng định sự tồn tại này xảy ra khi chúng ta rút ra một kết luận bao hàm ẩn ý về sự tồn tại từ những tiền đề không chứa đựng ẩn ý đó. Nếu những tiền đề của chúng ta mang tính phổ quát về “tất cả” hay “không gì cả”, và kết luận của chúng ta là một phát biểu riêng biệt về “vài”, chúng ta đã phạm vào ngụy biện khẳng định sự tồn tại.

Mọi UFO đều là phi thuyền, và tất cả phi thuyền đều là những vật thể ngoài trái đất, do đó vài UFO là những vật thể ngoài trái đất.

(Lập luận này nghe có vẻ đủ vô hại nhưng lại không hợp lý. Chúng ta có thể nói rằng mọi UFO đều là những vật thể ngoài trái đất nhưng khi giới hạn cách nói thành vài UFO chúng ta đã ẩn ý rằng các UFO này tồn tại.)

Có vẻ khó hiểu khi chúng ta được quyền nói rằng cả nhóm, hơn là tuyên bố chỉ vài sự vật trong nhóm đó. Chúng ta có thể an ủi bản thân với suy nghĩ rằng có lẽ mình phải biết vài thành viên trong số đó để bắt đầu thảo luận về các đặc tính mà chỉ vài thành viên trong nhóm sở hữu. Những phát biểu phổ quát, không loại trừ các ngoại lệ, sẽ không mang theo bất kỳ ngụ ý nào.

Ngụy biện này cốt ở việc kết luận điều gì đó không kèm theo bằng chứng xác minh do giả định rằng cái đang thảo luận tồn tại. Bằng cách phát biểu vượt quá những bằng chứng, chúng ta đã đi vào lãnh thổ của ngụy biện.

Mọi cảnh sát đều cao lớn, và không người xứ Wales trung thực nào cao lớn cả, do đó vài người xứ Wales trung thực không phải là cảnh sát.

(Trời ơi, không có bằng chứng nào cho thấy có tồn tại thứ gì đó gọi là người xứ Wales trung thực.)

Kết luận rằng tất cả người xứ Wales đều trung thực có thể được chấp nhận vì nó nói về những người có thể tồn tại.

Ngụy biện khẳng định sự tồn tại rõ ràng là vùng đất hứa cho những người muốn đem những thế lực thuộc các vì sao và những vật thể xuất quỷ nhập thần vào các thảo luận lý trí, nhưng cũng chính những người đó sẽ phải gánh chịu bất lợi khi không có bằng chứng nào chứng minh sự tồn tại của những thứ đó. Những phát biểu được đưa ra để nói cho chúng ta biết về đặc tính của các sự vật nếu chúng tồn tại, và bằng cách nào đó chúng ta bắt đầu gặp phải những tuyên bố về một vài thành viên trong số chúng. Lúc đó, giả định về sự tồn tại thực không có bằng chứng đã len lỏi vào trước sự vô tri của người nghe chẳng khác nào việc bạn ngầm rút từ trong tay áo ra quân át.

Mọi thực thể siêu linh đều bị ảnh hưởng bởi cảm xúc con người, nhưng vài thực thể trong số chúng nhạy cảm hơn và có xu hướng bị khuấy động bởi nỗi sợ và sự ghen ghét.

(Và điều này cũng đúng với con cóc tàng hình, những người thuộc cung Thần Nông và những người Thụy Sỹ tốt bụng. Trước khi bắt đầu phân loại chúng, bạn phải xác định chúng có tồn tại không trước đã.)

Sử dụng ngụy biện khẳng định sự tồn tại dễ đến mức kinh ngạc. Hầu hết người nghe sẽ tôn trọng tuyên bố khiêm tốn của bạn khi bạn chuyển từ những tuyên bố khẳng định tất cả xuống thành những tuyên bố cho vài thành viên của nhóm. Chính thiện chí này là cánh cửa để bạn có thể lái cỗ xe sáu ngựa cùng những bà tiên và các chú lùn, và những vật chất siêu nhiên xuyên qua đó. Tính dễ uốn nắn trong bản chất con người và tính toàn thiện đã đi qua cánh cửa đó từ rất lâu rồi.

Thống kê sau sự việc (ex post facto)

Chuyên gia thống kê được mô tả như người đưa ra đúc kết chính xác xét theo khía cạnh toán học từ một giả định không xác đáng thành một kết luận được chấp thuận. Không tệ đến vậy nhưng có vô số những ngụy biện thống kê sẵn sàng để bẫy những người không thận trọng và cứu giúp những kẻ thiếu đạo đức. Ngụy biện Thống kê sau sự việc phạm vào lỗi đó khi chúng ta áp dụng những quy tắc xác suất vào những sự kiện trong quá khứ.

Tôi rút ra con át bích. Chỉ có 1/52 cơ hội rút ra con này nhưng nó đã xuất hiện.

(Lá bài nào cũng có xác suất tương tự và chắc chắn phải có một lá được rút ra.)

Chúng ta không thể rút ra quá nhiều kết luận từ “xác suất” thấp của những sự kiện nào đó trong quá khứ. Điều gì đó phải xảy ra và nếu phạm vi của các xác suất lớn, xác suất xảy ra của từng sự kiện sẽ nhỏ. Do đó cái gì xảy ra cũng có xác suất nhỏ cả. Ngụy biện này nằm ở chỗ chúng ta đi từ thực tế xác suất xảy ra sự kiện thấp để suy ra rằng có thứ gì đó siêu nhiên đang diễn ra:

Tôi gặp dì tôi ở quảng trường Trafalgar hôm thứ Tư. Hãy nghĩ thử xem, có hàng trăm nghìn người qua lại ở quảng trường hôm đó và bạn sẽ nhận ra khả năng chúng tôi gặp nhau thấp đến thế nào. Có thể chúng tôi có thần giao cách cảm.

(Và xác suất này cũng tương tự với hàng nghìn người khác mà bạn gặp.)

Xác suất mặt ngửa xuất hiện 4 lần liên tục là 1/16. Xác suất đó cũng đúng với tất cả những kết quả khác; chỉ có một điều chắc chắn là xác suất 1/16 đó sẽ xuất hiện nếu bạn tung đồng tiền bốn lần. Ngụy biện này vượt ra khỏi những bằng chứng khi sử dụng các xác suất thống kê theo cách không thích hợp để nói rằng có những thế lực huyền bí trong tình cảnh không cần phải có thế lực nào cả. Ngụy biện thống kê sau sự việc thường xuất hiện trong những suy đoán về nguồn gốc của cuộc sống và vũ trụ. Những phép tính tuyệt đẹp được đưa ra để chứng minh khả năng lạ thường rằng mọi thứ có thể xảy ra như nó đã xảy ra:

Chúng ta thật may mắn làm sao khi hành tinh của chúng ta có mức nhiệt độ vừa phải, và vừa đủ không khí cho chúng ta thở. Điều này chắc chắn phải có gì đó hơn là may mắn.

(Những sinh vật màu xanh dương mười chân thở ammoniac ở hành tinh thứ ba của chòm sao Ophiuchi thậm chí cũng đang nói tương tự.)

Những phát biểu tương tự về xác suất xảy ra hiện tượng các chất hóa học kết hợp lại tạo ra sự sống cũng được đưa ra. Sự thật là trong vũ trụ của chúng ta, các chất hóa học kết hợp lại theo một số cách nhất định. Nếu nó kết hợp theo cách khác, không nghi ngờ gì những sinh vật khác sẽ chúc mừng bản thân chúng vì may mắn được tạo ra.

Ngụy biện này là chiếc cột gia cố to lớn cho những người cho rằng bản thân họ là đứa trẻ của định mệnh. Nhìn vào những sự kiện ít khả năng xảy ra đã dẫn đến hoàn cảnh hiện tại của họ, họ thấy bàn tay không lay chuyển được của vận mệnh, họ không bao giờ nhận ra rằng nếu mọi việc có xảy ra khác đi thì họ cũng nói y như vậy.

Em thử nghĩ xem, nếu chúng ta không ở cùng một khách sạn, chúng ta có thể không bao giờ gặp và kết hôn với nhau.

(Nhưng họ sẽ gặp và kết hôn với người khác và cũng sẽ lại nghĩ rằng đó là duyên phận.)

Cách bạn sử dụng ngụy biện này sẽ phụ thuộc rất nhiều vào tính khí của bạn. Bạn có thể sử dụng trong ngắn hạn để thuyết phục người khác rằng mình là đứa con được ưu ái của vũ trụ và đáng nhận được những sự quan tâm đặc biệt:

Tôi tin rằng mình được sắp xếp để nhận công việc này. Tôi đọc quảng cáo về nó trong một tờ báo mà gió thổi bay vào mặt tôi ở đường Oxford. Tôi cảm giác cái gì đó đã đặt tôi vào vị trí đó ở thời gian đó để tôi có thể nhận được công việc này. Tôi không nói rằng điều này ảnh hưởng đến quyết định của anh nhưng…

(Nhưng nó nên thế. Chỉ vài người trong chúng ta thích đối đầu với bàn tay tàn nhẫn của số phận bằng cách giẫm lên ngón tay của nó.)

Nếu bạn có tính khí khác, lúc nào bạn cũng có thể dùng ngụy biện này để có được sự đồng cảm:

Số tôi thật xui xẻo! Cô ta phải kiểm tra tất cả các đồng hồ xe đỗ ở London, thế mà rơi đúng vào đồng hồ của tôi. Và đúng vào thời điểm tồi tệ nhất!

(Nếu bạn đi vào quán rượu sau khi bị đánh tơi bời, chắc nói những câu này sẽ nhận được cảm thông đấy.)