Cắt xén ngoại diên

Chúng ta phạm phải ngụy biện cắt xén ngoại diên nếu sử dụng ngôn từ theo nghĩa được chấp nhận thông thường của chúng nhưng lại rút ngữ nghĩa xuống thuần nghĩa đen khi bị thách thức. Hành động này trở thành ngụy biện vì có hai cách hiểu ngữ nghĩa từ những ngôn từ. Chúng ta có thể miêu tả các đặc tính của từ chúng ta đang nói đến hoặc có thể đưa ra những ví dụ. Cái đầu tiên được gọi là “nội hàm” và cái thứ hai được gọi là “ngoại diên” của ngôn từ. Chẳng hạn, chúng ta có thể truyền tải ý nghĩa của cụm từ “ngôi sao điện ảnh” bằng cách mô tả vai trò của diễn viên nam chính và nữ chính trong các bộ phim hoặc bằng cách liệt kê ra vài ngôi sao nổi tiếng.

Ngôn từ chứa đựng những sắc thái của ngữ nghĩa thông qua các liên tưởng. Những sắc thái đó tồn tại xung quanh các ngôn từ, gợi lên đủ loại ý nghĩ từ các liên tưởng trong quá khứ. Các sắc thái này là một phần của ngữ nghĩa với điều kiện người nghe và người nói phải hiểu về chúng giống nhau. Ngụy biện cắt xén ngoại diên xảy ra khi người nói chối bỏ các sắc thái xung quanh ngôn từ và cố tình chỉ chăm chăm vào nghĩa đen của từ ngữ.

Dù tôi nói rằng tôi chấp nhận sự thẩm tra, tôi chưa bao giờ nói nó sẽ là sự thẩm tra độc lập, công khai hay những kết quả của nó sẽ được công bố.

(Anh này có thể đúng trong định nghĩa hẹp mang tính kỹ thuật của từ “thẩm tra”. Nhưng đây không phải là cái hầu hết mọi người thường hiểu thông qua những liên tưởng có được từ những cuộc thẩm tra trước đây.)

Chúng ta phạm phải ngụy biện này khi nói một đằng nhưng cho phép hiểu một nẻo. Một luận điểm phải được hiểu giống nhau với cả người nghe lẫn người dùng, nếu không sẽ không có thảo luận hợp lý nào có thể tồn tại cả. Có hai cách phạm phải ngụy biện này: cách thứ nhất là đánh lừa ngay từ khi bắt đầu, cách thứ hai là thu hẹp ngữ nghĩa để che đậy sự yếu kém trong luận điểm.

Tất cả những gì chúng tôi nói là sẽ lắp đặt một bảng điều khiển. Chúng tôi không nói rằng nó sẽ hoạt động.

(Họ cũng không nói vậy.)

Những tay quảng cáo thường cắt tỉa các tuyên bố mà họ đã đưa ra một cách quá mức.

Chúng tôi nhận đổi những chiếc xe một năm sử dụng bằng bất cứ giá nào bạn đã trả cho nó.

(Cẩn thận mà nói, bạn chi một khoản tiền cho chiếc xe và một khoản khác cho thuế má. Họ không trả lại cho bạn tiền thuế cũng như bất kỳ cái gì bạn đã có thể nghĩ đến.)

Những người bạn hào phóng lời khuyên cũng thường cắt bớt nghĩa theo cách tương tự sau khi hậu quả đã xảy ra.

Nghe này, tôi nhớ là tôi đã nói bạn sẽ có cảm giác giống như một triệu phú. Bạn biết không, rất nhiều triệu phú cảm thấy rất khổ sở. Đừng than phiền nữa.

(Bạn sẽ cảm thấy mình như một con lợn nếu đánh gã này, nhưng chắc hẳn bạn cũng biết rất nhiều con lợn thích thú với việc đó.)

Người phạm ngụy biện cắt xén ngoại diên công khai hành động của mình. Như vệt sóng ở đầu mũi tàu đang chạy, phát biểu của anh ta biểu thị con đường anh ta đi. Những cách nói quen thuộc “tất cả những gì tôi nói là…” và “nếu bạn nghiền ngẫm chính xác ngôn từ của tôi…” cho thấy anh này là một người có năng lực rất cao. Bạn nhận ra anh ta là người không bao giờ nói cái mà mọi người nghĩ anh ta sẽ nói. Điều bạn cần trong tình huống này là quyển từ điển.

Bạn có thể thêm ngụy biện cắt xén ngoại diên vào danh mục của mình một khi bạn đã thông thạo việc biến những phát biểu giới hạn thành những phát biểu mang ý nghĩa to lớn hơn. Hãy chuẩn bị cho mình một bộ sưu tập các cách nói mà ai cũng hiểu nghĩa ngay cả khi bản thân ngôn từ của chúng giới hạn hơn rất nhiều.

Tôi nói rằng tôi sẽ mời bạn uống một thức uống khác và nếu tôi không lầm thì nước là một thức uống khác.

Tôi nói tôi sẽ không hút thuốc cho đến cuối tuần. Năm phút nữa là đến cuối tuần.

(Hãy nói nhẹ nhàng và cầm theo một quyển từ điển dày cộp.)

Hoán vị sai

Hoán vị sai xảy ra khi chúng ta suy từ dữ kiện rằng tất cả những con mèo đều là động vật một thông tin thêm rằng tất cả các loài động vật đều là những con mèo. Thực hiện hoán vị phát biểu thông qua đổi chỗ chủ ngữ và vị ngữ, đúng trong một vài trường hợp và sai trong những trường hợp khác. Khi nó xảy ra trong một trong những trường hợp không căn cứ, nó được gọi là hoán vị dối.

Tất cả những con chuột đều là động vật bốn chân, do đó hiển nhiên tất cả động vật bốn chân đều là những con chuột.

(Lập luận này sai rõ ràng. Những lập luận khác thì không rõ ràng tới vậy.)

Vài sinh vật chết không phải mèo, do đó vài con mèo không phải là những sinh vật chết.

(Sẽ rất đặc biệt nếu có sự tồn tại của những sinh vật không phải mèo đủ để thiết lập sự tồn tại của một giống mèo bất tử.)

Quy tắc ở đây khá rối ren nhưng rất đáng để học. Chúng ta có thể đưa ra phát biểu về một vài hay tất cả và có thể đưa ra những khẳng định hay phủ quyết. Từ đó chúng ta có bốn loại phát biểu:

1. Tất cả

2. Vài

3. Không có cái nào

4. Vài cái không

Quy tắc ở đây là chỉ có loại 2 và 3 tạo thành những hoán vị có căn cứ. Nếu đổi vị trí chủ ngữ và vị ngữ của loại 1 và 4, bạn sẽ phạm phải ngụy biện hoán vị sai. Nguyên nhân của ngụy biện này là bạn không thể đổi chỗ một từ tổng thể (bao quát toàn bộ tổng thể của nhóm) cho một từ phi tổng thể. Trong loại 2, cả chủ ngữ và vị ngữ đều chỉ bao quát một phần của nhóm và trong loại 3, chúng bao quát tất cả nhóm. Loại 1 và 4 không thể bị hoán đổi vì chúng là hỗn hợp của những từ tổng thể và phi tổng thể. Ý nghĩa của quy tắc này trong thực tiễn là bạn có thể hoán đổi những phát biểu có cùng hình thái.

Vài A là B và

Không A nào là B

Nhưng bạn không thể hoán đổi những phát biểu như sau:

Tất cả A đều là B hoặc

Vài A không phải là B

Nếu chúng ta biết rằng không người nào theo chủ nghĩa cách tân là những tay quan liêu, chúng ta có thể suy luận hoàn hảo rằng không tay quan liêu nào theo chủ nghĩa cách tân. Cái chúng ta không thể làm là suy luận từ phát biểu rằng vài nhà báo không phải những con sâu rượu ra một phát biểu thay thế rằng vài con sâu rượu không phải là những nhà báo. Có thể phát biểu này đúng nhưng chúng ta không thể suy luận từ một hoán vị sai như thế.

Trong thực tiễn, hầu hết mọi người đều có thể phát hiện cái sai hiển nhiên trong những phát biểu hoán vị về những con mèo hay tất cả động vật. Ngụy biện này thường phổ biến và mang tính dối lừa nhiều hơn khi nó có dạng “vài cái không phải”.

Vì chúng ta biết rằng vài người theo chủ nghĩa Mác không phải là giáo viên, từ đó suy ra vài giáo viên không phải là những người theo chủ nghĩa Mác.

(Không thể suy như vậy.)

Để sử dụng ngụy biện này đòi hỏi phải lên kế hoạch rất kỹ càng. Nó là một ngụy biện chiến thuật ngắn hạn và khéo che đậy nhất bằng cách không để người đối thoại biết bạn đang nói về “vài” hay “tất cả”. Phát biểu rằng “Những con thỏ vùng Texas là loài động vật dài hơn một mét” mang tính tối nghĩa thật khéo léo. Câu này không rõ muốn nói về vài con thỏ vùng Texas hay tất cả lũ thỏ. Lúc đó, phép hoán vị sai hết sức kín đáo của bạn sẽ khiến người đối thoại bị thuyết phục rằng bất kỳ động vật nào dài hơn một mét ở Texas chắc chắn phải là thỏ. Phát biểu này cũng sẽ khiến bất kỳ người Texas nào cũng điên cuồng nhảy dựng lên.

Tính chính xác dối trá

Sự chính xác dối trá xảy ra khi những con số chính xác được sử dụng cho những khái niệm không chính xác. Những phát biểu thẳng thừng về kinh nghiệm được tô điểm bằng những con số vượt quá sự chính xác của những đo lường khả dĩ, sự chính xác đó là dối trá và có thể khiến người nghe lầm đường lạc lối vào suy nghĩ rằng thông tin này chi tiết hơn thực chất của nó.

Người ta nói rằng người Scotland rất keo kiệt, nhưng theo nhưng nghiên cứu thì họ hào phóng hơn người xứ Wales 63%.

(Phương pháp đo lường sự hào phóng nào cho ra con số đó?)

Cả toán học lẫn khoa học đều sử dụng rộng rãi các con số và cả hai ngành này đều có uy tín với tư cách là những nguồn thông tin có căn cứ. Sự mở rộng những con số chính xác vào các khu vực không thích hợp với chúng xảy ra thường xuyên hơn so với nỗ lực đầu tư những phát biểu cụ thể nào đó với những tinh hoa và uy tín gắn liền cùng toán học và khoa học.

Ngụy biện này xuất hiện do sử dụng những tư liệu chưa được xác minh và từ nỗ lực truyền tải nhiều sự tin cậy trong những tuyên bố khẳng định hơn những bằng chứng mà chúng thực sự sở hữu.

Nước súc miệng của chúng tôi tốt hơn gấp đôi, đúng vậy, gấp đôi so với đối thủ hàng đầu của nó.

(Bạn cho rằng bằng công cụ nào một người có thể biểu thị được chất lượng của một loại nước súc miệng; và bằng những đơn vị nào?)

Có vài phiên bản của ngụy biện này, tất cả đều có điểm chung là các con số được sử dụng để tạo ra một ấn tượng sai lệch về độ tin cậy của một người có trong tuyên bố của mình.

Bốn trong số năm người không thể phân biệt được bơ thực vật với bơ.

(Có thể đúng nhưng con số này được xây dựng thế nào? Nếu một lượng lớn những người tham gia thử nghiệm không thể phân biệt, chúng ta có thể bị ấn tượng. Nếu chỉ một số ít người không thể phân biệt được mẫu bơ thực vật từ một đĩa đầy bánh quy giòn phủ nhiều loại bơ khác nhau, chúng ta có thể ít bị ấn tượng hơn nhiều.)

Còn nữa, một phiên bản khác của ngụy biện này có thể nói về số lượng trong khi chất lượng mới là yếu tố quan trọng.

Hãy tiêu diệt 99% vi khuẩn trong nhà.

(Một phát biểu có giá trị trừ khi số vi trùng còn lại là vi trùng thương hàn.)

Sự chính xác dối trá cần cho nhiều lĩnh vực học thuật chẳng khác nào tiền công quỹ và rượu whisky. Cả khoa ngành đều dựa vào nó cũng như vài chuyên gia học thuật phải dựa vào hai yếu tố còn lại vậy. Ví dụ, những cá nhân tham gia vào nghiên cứu con người tìm thấy rất ít thước đo cho chủ đề này. Vì phẩm chất thật sự của con người không thể được đo lường và do đó các chỉ số không phản ánh thực chất.

Trẻ em Birmingham phân biệt chủng tộc hơn trẻ em London. Một nghiên cứu những bài luận của các trẻ em 10 tuổi cho thấy nhóm trẻ em London sử dụng ít hơn 15% tính từ phân biệt chủng tộc so với những trẻ em đồng trang lứa ở Birmingham.

(Giả định ở đây mang tính đa diện. Có thể một người xác định và đồng ý về cái tạo thành một tính từ phân biệt chủng tộc. Có thể sự xuất hiện của chúng trong những bài luận phản ánh tầm quan trọng của chúng với lũ trẻ. Có thể bọn trẻ sử dụng chúng như những bằng chứng của sự phân biệt chủng tộc. Có thể những khác biệt văn hóa giữa Birmingham và London là không quan trọng, v.v... Không nghi ngờ nào ở đây nói rõ tuyên bố mở đầu cả.)

Những chuyên gia kinh tế vĩ mô vui mừng báo cáo rằng tỷ lệ tăng trưởng chỉ đạt 1,4% thay vì con số 1,7% được dự đoán trước đó mà không thông báo cho chúng ta rằng vài chỉ số đo lường của GDP không thể đúng trong phạm vi 5% độ chính xác. Vài con số biểu thị tăng trưởng có thể nằm trong phạm vi 10%.

Các nhà tâm lý học đo lường khả năng giải quyết vấn đề của trẻ em và gọi những câu trả lời của chúng là sự thông minh. Những nhà khoa học xã hội đo lường cách con người phản ứng trước những câu hỏi và miêu tả các câu trả lời như một thước đo của thái độ. Sự chính xác dối trá cũng như một chiếc cầu mỏng manh đang dựng đứng lên vội vã để mang kiến thức thu thập được từ thực tế đến thế giới mà chúng ta mong muốn. Gánh nặng sẽ lớn hơn cái nó có thể tải được.

Hãy luôn sử dụng ngụy biện này khi bạn cần nhiều sức nặng hơn cho tuyên bố của mình. Đằng sau những con số được trích dẫn, người nghe sẽ tưởng tượng ra một đội quân những nhà khoa học áo trắng với cặp kính gọng sừng và những bác sĩ tận tụy với chiếc ống nghe nhịp tim vắt lên người một cách sơ sài trong sự khẩn cấp. Đội quân vô hình đó sẽ gật đầu một cách khôn ngoan để hỗ trợ từng phát biểu mà bạn đưa ra và nếu người nghe có nghi ngờ gì họ sẽ được trấn an bởi một quân đoàn ma đã cho ra các con số.

Dù kết quả học tập ra sao thì trường học đúng tuyến hiển nhiên đào tạo ra nhiều trẻ em có trạng thái ổn định hơn. Con số thống kê cho thấy 43% những bất thường trong tâm lý trong số những nhóm mà…

(Đừng nói với họ rằng những bất thường kia bao gồm sự tự tin, tính cạnh tranh và ham muốn học tập.)

Hãy luôn nhớ phải chính xác ngay cả khi bạn đang mơ hồ.

Chúng ta có thể chắc 90% rằng Bloggs là người có tội.

(Và 100% rằng bạn không thể chứng minh điều đó.)

Ngụy biện của kẻ cờ bạc

Rất ít ngụy biện có thể tồn tại bền vững trong giới cờ bạc bằng việc tin rằng cú tung (cú xoay hay rút) tiếp theo sẽ bị ảnh hưởng bởi lần tung trước theo cách nào đó. Những tay cờ bạc và những người khác bị dẫn dụ vào ngụy biện này bằng cách lẫn lộn giữa những tỷ lệ ngược với cả chuỗi với tỷ lệ ngược với sự kiện nào đó trong chuỗi.

Tỷ lệ một đồng tiền ra mặt ngửa năm lần liên tiếp dễ dàng được tính ra. Câu trả lời là:

½ x ½ x ½ x ½ x ½ = 1/32

Nếu bốn lần tung đồng xu đầu tiên, bất chấp tỷ lệ thế nào, đều ra mặt ngửa, thì tỷ lệ để lần tung thứ năm xuất hiện mặt ngửa không phải là 1/32 mà là 1/2 như tỷ lệ của bất kỳ lần tung trước. Những lần tung trước không ảnh hưởng đến tỷ lệ của lần tung sau. Trong những sự kiện ngẫu nhiên hay mang tính may rủi, từng lần xảy ra tách biệt với những lần trong quá khứ hay tương lai. Hầu hết những tay cờ bạc bình thường nếu thấy bốn lần xuất hiện mặt ngửa liên tục sẽ đặt cược vào mặt sấp vì năm lần mặt ngửa liên tiếp là không thể. Tay cờ bạc chuyên nghiệp nhiều khả năng sẽ đặt cược vào mặt ngửa một lần nữa vì nghi ngờ rằng đồng tiền kia có vấn đề.

Màu đỏ đã xuất hiện 13 lần trong số 20 lần gần đây.

Điều đó có nghĩa là phải đặt cược vào sự xuất hiện của màu đen. Tôi đặt màu đen.

(Nếu cái bàn đánh bạc kia không có dối trá gì, tỷ lệ xuất hiện của màu đen sẽ vẫn vậy, như trước đây, bằng với tỷ lệ xuất hiện của màu đỏ.)

Có một niềm tin phổ quát trong cuộc sống thường nhật rằng vận may, theo cách nào đó, sẽ công bằng. Cụm từ “lần thứ ba sẽ may mắn” biểu thị một cảm giác chung rằng sau hai lần thất bại, tỷ lệ thành công sẽ được cải thiện. Không đâu. Nếu các sự kiện thật sự ngẫu nhiên, không có lý do nào để cho rằng hai lần thất bại sẽ nâng cao khả năng thành công. Nếu kết quả phản ánh tính cách và năng lực của người thực hiện cái thường xảy ra hơn thì hai lần thất bại bắt đầu thiết lập một nền tảng để đánh giá.

Về điểm này tôi ủng hộ Hillary Clinton. Bà ta không thể lúc nào cũng sai được.

(Ồ có thể chứ.)

Một loại cờ bạc mà trong đó những sự kiện trong quá khứ có ảnh hưởng đến những sự kiện xảy ra sau chúng chính là hành động rút bài từ một bộ bài. Hiển nhiên rằng nếu một quân át được rút ra từ bộ bài 52 lá chỉ có bốn lá át thì cơ hội để lá át thứ hai được rút ra theo đó sẽ bị giảm xuống. Những tay đánh bạc chuyên nghiệp rất giỏi trong việc nhớ xem lá bài nào đã được rút ra và sự kiện này ảnh hưởng thế nào đến những lá bài sắp được rút. Tuy nhiên những tay cờ bạc khác vẫn rất giỏi trong việc tạo ra từ ống tay áo của mình cái mà quy luật cơ hội và xác suất đã từ chối từ bộ bài.

Rất nhiều cái gọi là “hệ thống” bài bạc dựa trên ngụy biện của kẻ cờ bạc. Nếu bạn đặt cược một ăn hai thua, bạn nhân đôi số tiền đặt cược mỗi khi thua thì khi thắng bạn sẽ lấy lại số tiền đã mất và có một khoản lời nho nhỏ. Vấn đề với cách chơi này là nếu không phải bạn không còn đủ tiền thì các quy luật đặt cược tối đa sẽ sớm khiến bạn phải dừng việc nhân đôi lại. (Hãy thử mẹo nhân đôi số bông lúa trên ô bàn cờ vua và xem bạn sẽ nhanh chóng đạt tới sản lượng lúa thu hoạch của toàn thế giới thế nào.) Hơn nữa, có khả năng là chuỗi xác suất mà bạn cần để đánh bại hệ thống đó sẽ xuất hiện với tần suất đủ để thổi bay tất cả thắng lợi mà bạn có được khi đang chờ đợi nó. Chỉ có một quy tắc đáng để đặt cược: nhà cái luôn thắng.

Bạn có thể sử dụng ngụy biện của kẻ cờ bạc bằng cách gợi lên một niềm tin khá thiếu cơ sở rằng thế giới này theo cách nào đó rất công bằng.

Ý của tôi khi không muốn đến phía tây Scotland là vì ở đó trời lúc nào cũng mưa cả nửa mùa hè suốt một thế kỷ nay. Vì hai năm trở lại đây không mưa, khả năng là nó sẽ mưa trong năm nay.

(Mọi thứ đều thay đổi thậm chí là ở vùng tây Scotland.)

Bạn có thể nhận ra ngụy biện của kẻ cờ bạc đặc biệt hữu dụng trong việc thuyết phục người khác nghe theo ý bạn dù có một ghi chép trong quá khứ cho thấy xác suất kia không liên quan gì.

Tôi đề nghị ứng viên này vào vị trí thư ký mới của chúng ta. Tôi biết rằng ba ứng viên trước tôi chọn khá vô dụng, nhưng từ đó cho thấy tôi đã trải hết cái xui rồi và lần này tôi sẽ đúng.

(Phát biểu này nghe có vẻ như một quyết định sai ngụy trang dưới lớp áo xui xẻo. Khả năng ở đây là ứng viên mới vừa đẹp vừa vô dụng.)

Bốn luật sư làm việc với tôi trước đây đều là những kẻ lừa đảo. Chắc chắn gã này phải đỡ hơn.

(Không bao giờ.)