Ngôn ngữ xúc cảm

Sử dụng có chủ ý những từ ngữ mang tính định kiến có thể gây ảnh hưởng đến kết quả của lời phán xét. Một khi ngôn từ được toan tính nhằm khơi gợi lên sự thiện chí hay tính chống đối hơn thực chất, mà các dữ kiện thật trần trụi phơi bày ra, thì đó chính là ngụy biện ngôn ngữ xúc cảm.

HITLER TRIỆU TẬP NHỮNG VỊ TƯ LỆNH CHIẾN TRANH!

DALADIER HỎI Ý KIẾN NHỮNG VỊ TƯ LỆNH QUỐC PHÒNG!

(Hai tiêu đề trên đã cho thấy một điểm chung là: các vị lãnh đạo của Đức và Pháp gặp mặt các tư lệnh trong lực lượng quân đội của họ. Ở Đức đó là những vị “tư lệnh chiến tranh” nhưng ở Pháp lại là “tư lệnh quốc phòng”. Lãnh đạo của người Đức đơn giản chỉ là “Hitler” mà không cần bất cứ tước hiệu nào, và ông ấy triệu tập những tướng lĩnh của mình một cách độc đoán. Tuy nhiên quý ông Daladier, một nhà dân chủ tuyệt vời, lại “hỏi ý kiến” các tư lệnh của mình.)

Những từ đồng nghĩa mang theo những sắc thái ý nghĩa tinh tế có thể được sử dụng nhằm gây ảnh hưởng đến thái độ của các phát ngôn. Sai lầm xuất phát từ thực tế rằng những thái độ này không phải là một phần của cuộc tranh luận. Chúng đã được gợi lên một cách không thích hợp nhằm đạt được hiệu quả cao hơn một lập luận đơn lẻ. Những sắc thái và phản ứng phụ đều không thực sự liên quan đến việc hình thành cái đúng hay sai về những gì đang được nói. Trong ngôn ngữ có đầy rẫy cách thức truyền tải thái độ vào trong mô tả để dấy lên những phản ứng từ người khác. Con người có thể hay quên hoặc lơ đễnh, có thể kiên định hay bảo thủ, tự tin hay kiêu ngạo. Hầu hết những khái niệm trên đều mang tính chủ quan: phụ thuộc vào tính chính xác trong cảm giác của người quan sát và cách họ hiểu tình huống như thế nào. Một tranh luận khách quan đòi hỏi nỗ lực có ý thức đưa ra luận điểm theo hướng trung lập hợp lý.

Một lần nữa, nước Anh bị vạch mặt đang vuốt đuôi chế độ độc tài.

(Hoặc duy trì một mối quan hệ tốt đẹp với những chính quyền mạnh. Chú ý rằng động từ “vạch mặt” ám chỉ rằng họ bị phanh phui một bí mật không mấy tốt đẹp.)

Cái ghế của thẩm phán là lãnh địa cho những lời nói nặng nề tung hoành vì ông này chỉ huy bồi thẩm đoàn. Theo luật của người Anh, sau những soi mói miệt mài, bồi thẩm đoàn có quyền đưa ra phán quyết. Nhiều vị thẩm phán sẽ giúp lấp vào khoảng trống này trong thủ tục pháp lý bằng cách lựa chọn từ ngữ hỗ trợ những người không may này kia đưa ra phán quyết.

Liệu chúng ta có thể tin được lời than van thú tội của những kẻ lầm đường, hay lời nói của một người nổi tiếng về danh dự và chính trực không?

(Nếu bạn đã từng có suy nghĩ làm như vậy, thì đây chính là lúc bạn nên thay đổi tư duy của mình.)

Có hàng loạt cách chia động từ để tạo ra những ý nghĩa khác nhau, mà người nói có thể dùng để miêu tả anh ta, người đối diện hoặc bên thứ ba vắng mặt nào đó. Chẳng hạn như: “Tôi là người mạnh mẽ, bạn là một kẻ cứng đầu và anh ta là một con lợn.”

Việc lựa chọn từ ngữ khi thuyết minh hay báo cáo về một cuộc tranh tài có thể lôi kéo chúng ta đứng về một bên nào đó, hơn là những sự kiện mà họ báo cáo.

Tuyển Scotland đã cuỗm được một bàn thắng trong hiệp một, nhưng những nỗ lực của tuyển Anh đã được đền đáp xứng đáng vào hiệp hai khi…

(Đoán xem bình luận viên nghiêng về bên nào?)

Những gì xuất phát từ thể thao thậm chí có thể áp dụng cho cả những tờ báo chính trị.

Dân chúng có thể đánh hơi được những vụ hối lộ của Đảng Lao động, từ những lời cam kết của ông Tory.

(Họ có thể dễ dàng phân biệt tác giả đang đứng về phía nào.)

Những chương trình xã hội trên truyền hình rất thú vị với những người sành sỏi về ngôn ngữ xúc cảm. Không may là có một mâu thuẫn về quyền lợi. Họ muốn trình bày những bằng chứng để bạn cùng họ chia sẻ những định kiến; để trở nên đáng tin cậy đòi hỏi ít nhất một vài thứ gì đó gần giống với tính khách quan và công bằng. Khi sự thiên vị rành rành xảy ra, thì việc phát hiện ra những ngôn ngữ xúc cảm ở mức độ tinh xảo cao hơn đôi chút mang lại cảm giác thỏa mãn. Chẳng hạn như sự khác nhau giữa những kẻ khủng bố và những người chiến đấu cho hòa bình? Sự khác nhau giữa chính thể và chế độ?

Khi bạn rơi vào tình huống phải thuyết phục người khác, bạn sẽ cố gắng tìm những ngôn ngữ xúc cảm nào hữu dụng nhất. Bức tranh ngôn từ sẽ cho thấy, một bên là một giải pháp không mấy khả quan, còn bên kia là viễn cảnh màu hồng có được nhờ một giải pháp khác. Người nghe sẽ chẳng bao giờ cần biết rằng bạn đã có thể thực hiện cách đó cũng dễ như cách kia.

Bạn nên tin lời lẽ thận trọng của một cây bút được cả thế giới tôn trọng hay những lời lẽ thiếu mạch lạc của một tay viết thuê đình đám?

Bạn sẽ không trốn tránh khi có hàng nghìn người biểu tình đang la ó bên ngoài tòa nhà này phải không?

Tôi sẽ không bị lung lay bởi những lời xì xầm của thiên hạ.

Khi miêu tả sự việc, hãy nhớ vận dụng từ ngữ sao cho ngay cả khi người nghe không biết gì về sự thật, họ vẫn nhận thấy được sự khác biệt giữa khoản đầu tư khôn ngoan của bạn, với sự tiêu xài vô độ của những người kia, giữa những lợi ích nhỏ nhặt mà bạn được hưởng, với món hời to lớn mà những người kia đã chiếm phần. Những lời nhận xét công tâm của bạn nên đối lập với những chỉ trích điên cuồng của họ.

Lòng trắc ẩn (Misericordiam, argumentum ad)

Mặc dù lòng trắc ẩn là một trong những tố chất đáng quý của con người, nhưng nó lại không mang lại những cơ sở cơ bản cho một tranh luận. Khi chúng ta sử dụng lòng trắc ẩn thay vì những lập luận thuyết phục để hỗ trợ cho một tranh luận cụ thể nào đó, nghĩa là chúng ta đang phạm phải ngụy biện Lòng trắc ẩn.

Khi đặt câu hỏi rằng liệu người đàn ông này có nên bị kết tội hay không, hãy tự hỏi bản thân rằng, anh ta sẽ ra sao nếu như bị nhốt vào tù, bị tước mất tự do, rồi bị công đồng quay lưng lại.

(Câu hỏi ở đây là anh này có tội hay không, chứ không phải nếu bị kết tội thì anh ta sẽ ra sao.)

Khi chúng ta được yêu cầu giải quyết một vấn đề kiện tính, chúng ta nên cân đo trọng lượng của các chứng cứ ở từng bên, rồi cố gắng tìm ra sự thật. Việc đề cập đến lòng thương hại không giúp ích gì cho cuộc tranh luận. Mặc dù lòng thương hại có thể sẽ ảnh hưởng đến hành động của chúng ta, nhưng không nên để nó ảnh hưởng đến các quyết định. Các hệ quả trên những phương diện khác nhau của cái đúng hay cái sai không liên quan gì đến bản thân cái đúng cái sai. Cho dù người đàn ông kia có bị tống vào tù hay được đưa đến vùng biển phía nam nghỉ mát, thì cũng không thể thay đổi được bản thân sự thật. Lòng trắc ẩn chỉ bị buộc tội nếu như sự thương hại đó làm ảnh hưởng đến việc giải quyết tính đúng sai của vấn đề.

Chúng ta có thể tiếp tục trả tiền để Jeeves làm người giữ sân không? Thử nghĩ xem chuyện gì sẽ xảy ra nếu chúng ta không làm như vậy. Tưởng tượng hoàn cảnh của vợ và con anh ấy, khi Giáng sinh sắp đến và tuyết sắp rơi. Thay vào đó, tôi muốn hỏi liệu chúng ta có thể không thuê Jeeves nữa không?”

(Vâng, chúng ta có thể. Tất nhiên, có thể chúng tôi quyết định giữ lại anh ấy nhưng đó lại là chuyện khác.)

Khác xa với cách thức vận hành của nó trong tòa án, nơi không có luật sư bào chữa đầy tự tôn nào sẽ trình bày ý kiến mà không mang theo chiếc khăn mùi xoa của mình, Lòng trắc ẩn đã chen chân vào trong hầu hết những cuộc tranh luận mà ở đó sự thật luôn gây ra hệ quả xấu. Chúng ta không cho phép số phận của bất kỳ người nào ảnh hưởng đến niềm tin của chúng ta về một sự thật hiển nhiên như 2 + 2 = 4; nhưng trong tình cảnh ít hiển nhiên hơn, chúng ta nhiều khả năng sẽ bị dụ dỗ cho phép lòng trắc ẩn của mình bị sự không rõ ràng kia lợi dụng.

Lòng yêu thương và tuổi trẻ là điều tiên quyết trong chính sách công. Không có vấn đề thực tế đơn giản nào có thể được giải quyết mà không cần xem xét ảnh hưởng của chúng đối với người bệnh, người già yếu, người mù và người tàn tật.

Nếu chúng ta cho rằng trợ cấp từ nước ngoài không hiệu quả, và không làm tăng mức sống, thì chúng ta đang đẩy những người sống trong những nước nghèo hơn vào một cuộc sống của nghèo đói, dơ dáy và bệnh tật.

(Nếu trợ cấp nước ngoài không hiệu quả, chính sự thật đó đẩy những người nghèo vào các hệ quả kia. Có lẽ chúng ta nên làm cách nào đó khác.)

Lòng trắc ẩn có tác dụng, vì chúng ta cho rằng sự thương hại nên có chỗ đứng như một kim chỉ nam cho những hành động của mình. Điểm sai lầm ở đây là, nó không có chỗ trong quyết định của chúng ta về sự đúng sai. Khi nó chuyển một lãnh thổ này sang lãnh thổ khác, vị trí của lý luận cũng sẽ thay đổi cùng nó.

Thật khó để cưỡng lại sức hút của ngụy biện này. Toàn bộ câu chuyện Bài thánh ca Giáng sinh (A Christmas Carol) của Charles Dickens là một ngụy biện Lòng trắc ẩn phi thường. Này là Scrooge, sống một cuộc sống trung thực gợi lên trong lòng người đọc lòng trắc ẩn. Này là Bob Cratchit dạy kỹ năng thư ký soạn thảo tài liệu, và hoàn toàn tự do để tìm kiếm việc làm ở bất kỳ nơi nào theo giá thị trường, nếu anh ta không thỏa mãn với đề nghị của Scrooge. Nhưng không, những bóng ma xuất hiện để hành hạ người chủ của ông này bằng Lòng trắc ẩn; và thật không may cho Scrooge, về mặt đạo đức, bị buộc phải đưa ra quyết định đối nghịch với tình hình kinh tế thực tế. Một phản ứng hợp lý hơn đối với cách giải quyết này có lẽ sẽ là “Hừm! Đồ bịp bợm!”

Bạn sẽ có một khoảng thời gian dài khiến cho kẻ thù của mình phải lúng túng với Lòng trắc ẩn. Người nghe sẽ không mấy hứng thú với cái ranh giới mong manh giữa hiện thực và hư cấu, vì thế bạn có thể dễ dàng khiến cho những người đưa ra những kết luận khác nhau về sự thật trông có vẻ như những tay địa chủ tàn nhẫn thời Victoria.

Nếu bạn thực sự tin rằng tiền lương cao sẽ khiến thanh thiếu niên không tìm được việc, thì tất cả những gì tôi có thể làm là nói rằng bạn thực sự có lương tâm đối với những người nghèo đang phải giành giật miếng cơm manh áo hàng ngày. Chúa phù hộ cho bạn!

(Thậm chí nếu người này tin như vậy, khán giả cũng sẽ không. Khi đối mặt với trường hợp này, hãy lật ngược vấn đề lại. Sự đau khổ và nhục nhã của những thanh thiếu niên nhà nghèo không thể tìm được việc làm vì đối thủ của bạn quá nhẫn tâm? Bạn đừng mong đợi chiến thắng trong cuộc đấu tay đôi, khi bạn dùng súng ngắn còn đối thủ dùng đại bác. )

Lập luận điệp khúc (Nauseam, argumentum ad)

Sự lặp lại đơn thuần một quan điểm không làm tăng thêm tính thuyết phục cho nó. Tuy nhiên nó có thể bào mòn tính phê phán của đối thủ. Có một giả thiết hoàn toàn sai lầm là điều gì được nghe đi nghe lại nhiều lần sẽ trở thành đúng. Lập luận điệp khúc sử dụng phương pháp lặp đi lặp lại liên tiếp, thường là khi vấp phải những chứng cứ khó nhằn chống lại một luận điểm, để từ đó khiến cho luận điểm kia nhiều khả năng được chấp nhận hơn.

Chỉ đơn giản là chỗ của một con quái vật. Tôi đã nói ba lần rồi, cái gì tôi nói bạn ba lần thì nó luôn chính xác.

(Trong khi sự thật rằng, ai nói lặp lại điều gì đó những ba lần là bởi vì anh ta không còn cái gì khác để nói.)

Điểm mấu chốt là, việc lặp đi lặp lại không thêm vào bất cứ lý lẽ nào. Thường thì nó được dùng để cố thuyết phục người nghe, hoặc bào mòn sức chịu đựng của họ, hoặc lừa phỉnh họ rằng vấn đề dường như đã được giải quyết. Vì không có thêm bất kỳ lập luận nào, những phiên bản sau sẽ không đáng để cân nhắc đến, và các phiên bản này tạo ra những tác dụng giả tạo đến tâm lý, hơn là đến lý lẽ của tranh luận.

“Làm ơn đi mà, không phải tôi mà!”

“Nhưng đây là súng cao su của ông, ông Smith Minor.”

“Làm ơn đi mà, không phải tôi mà!”

“Và có người nhìn thấy ông cầm cục đá lên.”

“Làm ơn đi mà, không phải tôi mà!”

(Việc này có thể kéo dài vô tận trừ khi Ngụy biện đe dọa ra tay cắt ngắn nó lại. Tất cả chúng ta đều có thể nhận ra rằng ông Smith Minor đã có thể xử lý tình huống tốt hơn nếu ông ta có thể nói thêm điều gì khác. Tuy nhiên, liệu bạn có nhận ra không khi ông này đơn thuần cứ nói rằng “Xã hội chủ nghĩa có nghĩa là quyền lực thuộc về giai cấp vô sản?”)

Những cương lĩnh chính trị ít uy tín nhất được hỗ trợ bởi những Lập luận điệp khúc, chứ không phải dựa vào những lý do trí thức nào khác. Nếu một hệ thống kinh tế đem đến sự phồn vinh cho cộng đồng, cũng như mang đến cho người nghèo những thứ vốn thuộc đặc quyền của người giàu, thì rất khó để chối bỏ rằng, thực tế đây là sự bóc lột. May mắn làm sao, họ không phải chứng minh điều đó. Lập luận điệp khúc nghĩa là lời tuyên bố có thể được lặp đi lặp lại mà không cần tranh luận hay dẫn chứng gì. Rốt cuộc cũng sẽ có người tin vào nó.

Các tay quảng cáo thường là thành viên trung thành của xã hội Lập luận điệp khúc. Những người này biết rằng, một tuyên bố chỉ có cái mã có thể đạt được lòng tin và sức thuyết phục nếu như nó được lặp lại đủ nhiều. Họ biết được tầm quan trọng của việc xây dựng nên không phải một niềm tin hợp lý, mà là một thói quen của quần chúng.

Loại bột giặt này giặt trắng hơn cả thuốc tẩy, trắng hơn cả thuốc tẩy, vâng! Trắng hơn cả thuốc tẩy.

(Cái gì họ nói ba lần chắc là phải đúng.)

Có nhiều thành ngữ chúng ta nghe nhiều lần từ thời thơ ấu, nó in sâu vào tiềm thức đến nỗi chúng ta cứ nghĩ là chúng phải đúng. Suy nghĩ này có vẻ như vẫn còn tồn tại, cho dù cuộc sống đã cho chúng ta thấy rất nhiều bằng chứng đối nghịch, và trong vài trường hợp còn tồn tại đồng thời niềm tin vào những thành ngữ đối nghịch nhau. Thật khó suy nghĩ và rơi vào trạng thái do dự trước khi hành động và khi có quá nhiều những cánh tay kéo bạn đi theo những hướng khác nhau, chúng thường chẳng dắt bạn đến đâu cả. Tất cả những luận điểm trên nhằm thấy sức mạnh của Lập luận điệp khúc đơn giản.

Vận dụng Lập luận điệp khúc tương đối dễ: việc duy nhất bạn cần làm là lặp lại chính bạn. Cái khó là không thể biết được trong hoàn cảnh nào nó sẽ có kết quả. Quy luật chung là lặp đi lặp lại liên tục trong một thời gian dài sẽ có hiệu quả hơn là xuất hiện trong chốc lát. Bạn phải hoàn toàn vô cảm trước những luận điểm chống lại bạn, và luôn lặp đi lặp lại một quan điểm duy nhất. Điều này không chỉ làm cho khán giả của bạn chán đến phát khóc, nó còn làm họ cảm thấy từng chút từng chút cái vô nghĩa của những gì đang chống lại bạn. Và khi họ thực sự mệt mỏi, những người xem sẽ bắt đầu tin rằng họ có thể không chống lại quan điểm của bạn nữa.

Tình huống một viên chức nhà nước khuyên Bộ trưởng cho ta một ví dụ cụ thể về Lập luận điệp khúc như sau:

Nhưng thưa Bộ trưởng, như tôi đã trình bày suốt hai năm qua, không có cách nào để cắt giảm chi phí quản lý cho văn phòng này. Mỗi công việc đều có một vai trò riêng đóng góp vào tính hiệu quả của chúng ta. Ví dụ người đàn ông chúng ta thuê để lau dọn tòa nhà này giúp chúng ta nhặt kẹp giấy…

(Và Lập luận điệp khúc này sẽ hạ gục vị Bộ trưởng trước khi ông ta hạ gục vấn đề.)

Tuy nhiên nếu bạn háo hức được đứng vào hàng ngũ chuyên gia, hãy nghiên cứu kỹ tờ mẫu đệ trình của vị bộ trưởng tại thùng công văn của ông ta:

Tôi trả lời cho lời buộc tội về hành vi thiếu trách nhiệm vào ngày 9 tháng 11 rồi, và tôi không có gì để thêm vào lời giải trình đã nói ngày 4 tháng 6. Và ngay lúc này tôi không muốn thêm bớt gì nữa cả.

(Làm ơn đi thưa ngài, không phải tôi!)

Thiếu xét đoán

Ngụy biện thiếu xét đoán giả định rằng tất cả những gì đáng nói hay đáng làm đều đã được nói và làm rồi. Bất kỳ một ý kiến mới nào đều bị từ chối trên lý lẽ rằng, nếu ý kiến đó hay, thì nó chắc chắn đã là một phần của trí tuệ đương thời rồi. Đề xuất bị từ chối, bởi vì chúng không được cân nhắc xem xét.

Nếu thuốc lá thật sự có hại, vậy tại sao người ta không cấm nó từ trước đi?

(Họ đã không thấy điều đó. Ngày nay có nhiều người đã sống đủ lâu để nếm trải những tác hại của nó, và chúng ta bây giờ đã có nhiều công nghệ để đánh giá những thứ như vậy.)

Giả định trọng tâm của ngụy biện này không chính đáng. Sự tiến bộ đạt được thông qua nhiều phương diện, cả khoa học và xã hội. Ý tưởng mới liên tục được đón nhận, và không cách nào chứng minh được rằng ông cha ta đã khám phá ra tất cả. Những giả định mà họ đặt ra khiến cho những lý lẽ không thích hợp chen chân vào cuộc tranh luận.

Dù cho những nhà hiền triết ngày xưa đều được cho là khôn ngoan, chúng ta không thể cho rằng họ hoàn toàn thông thái, cũng như không thể cho rằng họ hoàn toàn ngốc nghếch.

Nếu chương trình truyền hình sáng tốt như vậy, tại sao phải mất quá lâu mới chiếu nó?

(Bởi vì chúng ta không nhận ra rằng người ta thậm chí muốn biết nhiều thứ không cần thiết hơn trong buổi sáng của họ.)

Nó không chỉ là sản phẩm hay quy trình được cách mạng hóa bằng những phát minh, mà còn đúng với những thay đổi trong mô hình sống của chúng ta.

Cách đây nhiều năm, con người không cần những ngày lễ Giáng sinh kéo dài thế này, tại sao bây giờ họ lại cần?

(Có lẽ cách đây nhiều năm họ vẫn cần những ngày lễ này, chỉ là họ không có khả năng trang trải cho chúng thôi. Không nghi ngờ gì ngụy biện tương tự sẽ ủng hộ lý lẽ cho việc bắt trẻ em phải làm việc trong hầm mỏ và công xưởng.)

Sai lầm của việc thiếu xét đoán rất phù hợp với những người theo khuynh hướng bảo thủ, những người không thể thực sự suy nghĩ ra được bất kỳ lý lẽ nào chống lại những thay đổi được đưa ra.

Thưa ngài chủ tịch, kiến nghị này đã bị trì hoãn hơn 20 năm qua rồi. Nếu nó có giá trị thì nó đã được triển khai lâu rồi.

(Cái hay của lập luận này là, hành động bác bỏ hiện tại của bạn sẽ trở thành “bằng chứng” chống lại đề xuất kia trong tương lai. Có lẽ lý do cho hành động bác bỏ trong quá khứ cũng phù phiếm như lập luận bác bỏ ở trên.)

Để tăng thêm hiệu quả cho ngụy biện này, bạn có thể liệt kê một số quân đoàn tưởng tượng nào đó, những người đã có thể tiếp nhận ý tưởng kia nhưng cuối cùng họ không làm vậy. Những người trong quân đoàn đó có vẻ cũng giống bạn đang chống lại ý tưởng kia mặc dù có thể đơn giản là họ chưa bao giờ có suy nghĩ gì về nó.

Có phải chúng ta đang cho rằng mình khôn ngoan hơn hàng nghìn người học thức uyên bác và có năng lực trong rất nhiều năm qua, những người đã có thể hành động dựa trên những đề xuất như đề xuất này đây nhưng đã khôn ngoan không làm như vậy?

(Có khác gì hơn so với nói rằng Beethoven thông minh hơn hàng triệu người có thể viết bản giao hưởng nhưng đã không làm như vậy không?)

Bạn sẽ cảm thấy ngụy biện này cực kỳ hữu ích trong việc chống lại xu hướng giải phóng. Rốt cuộc thì nếu việc trẻ em và phụ nữ tham gia vào các quyết định là tốt, thì nó phải được phát hiện ra cách đây lâu rồi chứ? Cách lập luận này sẽ giúp bạn chống lại ngày lễ quốc khánh, ăn tiệm, tập thể dục hay việc ăn bí xanh.

Nếu có bất kỳ mối liên hệ nào giữa việc uống tám pint bia mỗi ngày với chứng béo phì, bạn không cho rằng những người uống bia như hũ nút đã nhìn thấy hậu quả này trước đây rồi sao?

(Sao họ thấy được chứ? Họ thậm chí còn không thấy được ngón chân của chính mình mà!)